Başta siyasal liderler olmak üzere ataları kutsamaya ve onlardan kaynaklı sosyal kültürel yapıya sıkı sıkıya sarılmaya dayalı gelenek; atalara tazim ve tapınmadır.

Atalar kültü, ölmüş olan kabile, klan büyüklerine, atalara saygı, tazim ve korkuyu ifade eder. İmparator ve tanrı-kral kültleriyle iç içedir. Atalar kültünde, ölen insanların ruhlarının bu âlemde bulundukları ve insanlarla temasa devam ettikleri inancı yer almaktadır. Buna göre ruhlar, gitmeleri gereken aslî mekânlarına gitmeden burada bulunmaya devam ederler ve bu esnada da iyi ya da kötü bazı fiillerde bulunurlar. Onlara gösterilen tazim ve saygı da iyiliklerini elde etmeye ya da onlardan gelecek olumsuz davranışları bertaraf etmeye matuftur.

Ata ruhlarının ölüm sonrasında ilahî âlemle ya da tanrısal varlıklarla insanlar arasında aracı oldukları kabul edilir. Aynı zamanda ölüm sonrası yarı ilahî özellik kazanan ata ruhlarının kendi halkı için koruyucu olduklarına inanılır. Bunun en bariz örneklerini Orta Asya Türk, Moğol, Çin ve Japon toplumlarında görmek mümkündür. Örneğin, Çin Budizminde, Ruizmde (Konfüçyanizm) ve Daoizmde atalar kültü dinî öğretiler arasında önemli bir yer tutmaktadır. Bundan başka Afrika ve Amerika yerli kabile geleneklerinde de atalar kültü oldukça önemlidir.

Birçok kültürde atalara saygı ya da ataları yüceltme diye ifade edilen atalara tazim “atalara tapınma” olarak kabul edilmez. Bu genellikle bir tanrıya bağlılık ya da ibadetten farklıdır. Burada ata çoğunlukla kutsalla ya da tanrısal âlemle bir tür aracı olarak kabul edilir. Afrika kabilelerinde ata ruhlarının, bir zamanlar insan oldukları için insanların ihtiyaç ve taleplerini daha iyi anladıkları varsayılır. Buna göre de aracı olarak onlardan istenen şeylerin daha çabuk yerine geldiğine inanılır. Bazı kültürlerde ise atalara tazimin amacı onlardan bir şey istemekten ziyade yaşayanların atalara karşı görevi olarak görülür. Dolayısıyla atalara saygı, dindarlığın göstergesi olarak kabul edilir. Birçok din ve kültürde ata mezarları ziyaret edilir, mezarlara çiçek vb. bırakılır, dua edilir ve atalardan, yaşayanları gözetmeleri istenir.

Türk ve Moğol kültürlerinde hayvan-ata kültü de bulunmaktadır. Atalar zaman zaman kurt, geyik, koyun gibi hayvanlarla akrabalık bakımından ilişkilendirilmiş ya da bu hayvanlar üzerinden ataların kutsallık kazandıkları ifade edilmiştir. Bu yüzden Anadolu’daki bazı yatırlar Koyuncu Baba, Geyikli Baba gibi adlarla adlandırılmıştır.

Hayvan-ata imgesinin dışında Türk geleneğinde atalar denildiğinde ikili bir ayrım dikkat çekmektedir. Atalardan birisi kavmin, devletin kurucusu olan ata iken diğeri boyun atasıdır. Devletin atası olarak kabul edilenler daha fazla saygı görmektedir. Çin kaynaklarında Türklerin genellikle mağaralardaki ata mezarlarını ziyaret ettikleri aktarılır. Bu, atanın mağaradaki kurt, geyik vb. kutsal hayvanla olan münasebetinin de tekrarı, yani kutsalla bütünleşmeyi sağlayan bir motiftir. Bu ziyaret bizzat han tarafından yüksek devlet erkanıyla birlikte icra edilir. Her yıl bu ziyaretlerin mutat olarak gerçekleştirildiği ve kurban sunulduğu ifade edilmektedir. Birtakım astrolojik olaylar nedeniyle atalara kurban merasimi düzenlendiği de bilinmektedir. Türk ve Moğollara ait atalar kültüyle ilintili bir diğer uygulamanın ise düşman atalarının mezarlarını bulup kemikleri yakmak olduğu belirtilmektedir. Buradaki amaç, atalarının o kavimler üzerindeki koruyucu etkisini yok etmektir.

Bazı sosyal bilimciler atalar kültünün toplumsal sürekliliğe katkı sağladığı düşüncesindedir. Buna göre atalara saygı ve tazim geleneği sayesinde geleneklerin aktarımı sağlandığı gibi, toplumdaki genç bireyler görev ve sorumluluklarını daha iyi kavramakta ve toplumsal disiplin sağlanmaktadır. Böylece dinî ve manevi alandaki süreklilik yanında millet olma bilincinin kazanılmasına da katkıda bulunulmaktadır.

Diğer taraftan İslâm gibi dinler atalara tazime dayalı bu külte karşı çıkmaktadır. Örneğin Kur’an, inanç ve ahlâk sistemlerini atalardan tevarüs ettikleri yapıya dayandıranlara ve bundan hareketle peygamberlerin mesajlarına eleştiri getirenlere şiddetle karşı çıkar (Bakara, 170; Mâide, 104; Saffât, 69).

Cengiz Batuk