Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’dan, Türkiye de dahil 57 ülkenin üyesi olduğu, geniş kapsamlı güvenlik konularında ortak siyasî diyalog ve faaliyet gerçekleştiren bir uluslararası kuruluştur. AGİT’in benimsediği güvenlik anlayışı, geleneksel siyasî-askerî güvenlik konularının yanı sıra ekonomik, çevresel ve insani konuları da kapsar. Bu bağlamda Teşkilat iyi yönetişim, terörle mücadele, silah kontrolü, enerji güvenliği, çatışma çözümü, insan kaçakçılığıyla mücadele, demokratikleşme, siber güvenlik, göç, medya özgürlükleri, eğitim, cinsiyet eşitliği, polis reformu, insan hakları, ayrımcılıkla mücadele, hukukun üstünlüğü, seçim güvenliği ve azınlık haklarının korunması alanlarında faaliyet gösterir. AGİT faaliyetlerinin önemli bir kısmını saha çalışmaları oluşturur. Bunlar ağırlıklı olarak çatışma sonrası toplumsal uyum projeleri yürütmeyi ve uzun süre çözümsüz kalan çatışmaların çözümüne yönelik müzakere grupları oluşturmayı kapsar.

AGİT, yapısı itibarıyla üye devletler üzerinde yaptırım gücüne sahip değildir. Birçok uluslararası kuruluşun aksine resmî tüzel kişiliği de yoktur. Üye ülkeler arası siyasî diyaloğu sağlayan forum ve üye ülkelerin kendi iradeleriyle ortaya koyduğu siyasî taahhütlere bağlı olarak gerçekleştirilen iş birliği faaliyetleri yürütür. Teşkilatın genel gündemi ve öncelikleri devlet başkanlarının katıldığı zirvelerle belirlenir. AGİT’in en üst düzey karar alma organı, her yılın sonunda toplanan Bakanlar Konseyi’dir. Bunun yanı sıra üye ülkelerin AGİT nezdindeki büyükelçileri her hafta düzenli olarak Daimî Konsey’de ve askerî güvenlik konularının konuşulduğu Güvenlik İşbirliği Forumu’nda bir araya gelir. Sekretaryası Viyana’da bulunur. AGİT’in bünyesinde aynı zamanda bir Parlamenter Meclisi ve belirli konularda uzmanlaşmış üç alt kurum bulunur. Parlamenter Meclisi 300’den fazla üye ülke parlamenterini bir araya getiren ve böylece parlamentolar arası diyaloğu hedefleyen bir kurumdur. Parlamenterler aynı zamanda teşkilatın seçim izleme faaliyetlerinde de bizzat yer alır. AGİT bünyesindeki üç kuruluş demokrasi ve insan haklarını geliştirmek amacıyla çalışan Demokratik Kurumlar ve İnsan Hakları Ofisi, medya özgürlüklerini takip eden ve ifade özgürlüğü ihlallerine dikkat çeken Medya Özgürlüğü Temsilcisi ve etnik çatışmaları önleme amacıyla kurulmuş olan Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiserliği’dir.

AGİT’in temelleri, 1 Ağustos 1975 tarihinde imzalanan Helsinki Nihai Senedi’ne ve Soğuk Savaş döneminde Doğu ve Batı bloğu ülkeleri arasında çok taraflı bir diyalog ve müzakere forumu olarak kurulan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’na (AGİK) dayanmaktadır. Soğuk Savaş’ın bitimini takiben 1990 yılının Kasım ayında düzenlenen Paris Zirvesi’yle, AGİK’in Soğuk Savaş sonrası ortaya çıkan yeni sorunlara odaklanmasına karar verilmiş ve 1994 yılında ismi AGİT olarak değiştirilmiştir.

AGİT, Soğuk Savaş sonrası Avrupa’da demokrasiye yeni geçmiş birçok ülkede seçimlerin hazırlanmasında ve izlenmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bunun yanı sıra Balkanlar’da çatışma sonrası durumlarda demokrasi ve temel hak ve özgürlüklerin yaygınlaştırılmasında rol oynamış; Makedonya ve Kırım’da çatışmaları önlemeye yönelik tedbirler almış; Gürcistan, Moldovya ve Tacikistan’da çatışmaların çözümüne katkıda bulunmuştur. Avrupa’da silah kontrolü üzerine yapılan en önemli anlaşmalar AGİT bünyesinde müzakere edilmiştir. Ancak AGİT, gerek esnek kurumsal yapısı gerek değişen küresel güvenlik ortamına yeterince uyum sağlayamadığı gerekçesiyle eleştirilere de maruz kalmıştır. Özellikle son yıllarda AGİT, üyesi de olan Rusya tarafından Batı odaklı ve Rusya karşıtı politikalar izlemekle eleştirilmekte, bu da kurum içindeki ayrımları derinleştirmektedir.

Senem Aydın Düzgit