Siyasal otoritelerin kararlarını kendi çıkarları doğrultusunda etkileme çabasında olan ve iktidara gelme hedefi taşımayan örgütlerdir. Siyasal partiler kamu siyasasını otorite mekanizmasına geçmek suretiyle yönlendirmeyi amaç edinmiştir ve ağırlıklı olarak farklı toplumsal grupları içeren genel programlara sahiptir. Oysa baskı grupları yönetme mekanizmasına doğrudan geçmeye yönelik olmadığı gibi daha dar bir temsil profiline sahiptir ve yönetsel otoriteleri belirli bir konudaki çıkarlara ulaşmak üzere etkilemek için çalışır. Baskı gruplarının diğer bir özelliği, çıkarlarının bilincinde olan bir sosyal grup özelliği taşımasıdır. Siyasal ve yönetsel otoritelerin kararlarını etkilemeye dönük faaliyet gösterme, bazı siyaset bilimcilerce baskı grubunu çıkar grubundan ayıran temel özelliktir. Ancak literatürde böyle bir ayrımı yapmayan güçlü bir eğilim de bulunmaktadır. Bilinçli ve bu çerçevede organizasyonel bir bütünlük oluşturabilmiş grupların siyasal alandan tamamıyla soyutlanamayacağından hareketle birçok siyasal bilimci çıkar grubu kavramı ile baskı grubu kavramını aynı anlamda kullanmaktadır. Diğer bir ayrım, bir baskı grubunun yasal anlamda örgütlenmiş olup olmamasının tanımlayıcı bir faktör olarak değerlendirilip değerlendirilmeyeceği konusunda yaşanmaktadır. Yasal örgütlenmeyi baskı grubu için temel ayırt edici unsur olarak görmeyen ve örgütlenmemiş olan baskı gruplarının (büyük toprak sahipleri, ABD’de siyahlar gibi) varlığına işaret eden birçok siyasal bilimci bulunmaktadır. Buna karşılık baskı grubu ve çıkar grubu kavramlarını birbirinden ayıran tanımların ortak yönü, baskı gruplarının isteklerini örgütlü bir şekilde siyasal otoritelere iletme çabası içerisinde bulunmasını niteliksel bir zorunluluk olarak görmesidir. Bu anlamda baskı grupları, kuruluş amacı karar alıcıları etkilemek olan, bu doğrultuda örgütlenen ve bu örgüte süreklilik kazandıracak şekilde faaliyette bulunan gruplardır. Baskı grubu ortak çıkarlara sahip olduklarının bilincinde olan bir grup birey tarafından oluşturulur. Bu gruplar örgütlenerek veya zaman zaman görünür hâle gelen faaliyetlerle siyasal otoritelere yönelebilir. Baskı grupları, temsil ettiği grup üyelerinin ortak çıkarlara sahip olduğunu algılayan, iktidar olmayı amaçlamadan siyasal kararları etkilemeye çalışan bir topluluk; belirli bir topluluğun çıkarlarını savunmak veya taleplerini siyasal otoritelere ileterek veya ifade ederek kamu siyasasını etkilemeyi hedefleyen grup olarak tanımlanabilir.

Baskı gruplarının tanımlanmasında başka bir unsur, çıkar amaçlı oluşturulmayan kurumların (ordu veya kilise gibi) zaman zaman üyelerinin çıkarları için faaliyet gösteren veya olağanüstü siyasal katılım yöntemleriyle siyasal otoriteleri etkileme girişiminde bulunan anomik grupların birer baskı grubu olarak değerlendirilip değerlendirilemeyeceğidir. Genel eğilim, kurumsal kimlik dolayısıyla otoriteleri etkilemeye dönük faaliyet gösteren grupların da birer baskı grubu olarak değerlendirilebileceği yönündedir. Buna karşılık olağanüstü siyasal katılım biçimlerine başvuran geçici grupların, örgütlenme ve süreklilik kriterlerine sahip olmamaları nedeniyle baskı grubu olarak değerlendirilemeyeceği yönünde güçlü bir eğilim bulunmaktadır.

Yukarıdaki tanımlar ışığında kavrama dair tartışmalar şu şekilde özetlenebilir: Öncelikle baskı grupları siyasal karar alma mekanizmalarına doğrudan geçmeyi amaçlamayan, siyasal otoritelerin kararlarını kendi çıkarları doğrultusunda etkilemeye yönelik faaliyette bulunan gruplardır. Bu gruplar çoğunlukla, yasal düzenlemelerle belirlenmiş bir örgüt içinde bulunur. Örgüt niteliği açısından bu gruplar çıkar amacıyla oluşturulabildikleri gibi, farklı amaçla oluşturulmuş bir ortak veya kurumsal kimlik üzerinden de baskı grubu davranışı sergileyebilir.

Baskı gruplarının yönetsel otoritelerle ilişkileri baskı grubu sistemlerini doğurmaktadır. Buna göre baskı grupları dört temel düzeyde incelenebilir: Çoğulcu (plüralist) sistem (baskı grupları siyasal otorite ve bürokratik birimlerden görece özerkleşmiş, örgütlenme ve çıkar ifade düzeyleri yüksek, birbirleriyle de açık bir rekabet içinde olan örgütler olarak faaliyet yürütür); Vesayetçi sistem (baskı grupları ülkedeki ideolojik ve siyasal ayrımlar temelinde faaliyet gösterir); neo-korporatist sistem (kamu siyasasının oluşumunda baskı grupları, hükûmet ve bürokrasi ile kurumsal bir çatı altında bir arada çalışırlar); ulusötesi sistem (çokuluslu şirketler, uluslararası ve bölgesel kuruluşlar düzeyinde faaliyet gösteren Eurogrup tipi yapılanmalar, uluslararası meslek örgütleri).

Baskı grupları onları bir araya getiren amaç yönünden “Çıkarlar Etrafında Toplanan Gruplar” ve “Tutumlar Etrafında Toplanan Gruplar”; üyelerinin niteliğine göre “Kadro” ya da “Kitle” baskı grupları; temsil ettikleri çıkarlar bakımından “Sektörel-Ekonomik”, “İdeolojik”, “Kurumsal”; karar alma süreçlerine ulaşma ve muhatap alınma kriterine göre “İçerideki Gruplar” ve “Dışarıdaki Gruplar; organizasyon yapısı bakımından “Anomik”, “Örgütlenmemiş”, “Kurumsal” ve “Örgütlü” baskı grupları olarak farklı açılardan sınıflandırılmışlardır.

Haluk Alkan