Kurmaca unsurlara yer verilmeyen ya da teknik zorunluluklardan dolayı kurmacanın az yer aldığı, insanı ilgilendiren her türlü meseleyi konu edinerek gerçeğe uygun bir biçimde aktaran, etik olarak da tarafsız olması beklenen bir film türüdür. Belgeselin yeter ve gerek şartı gerçek olay, olgu ve durumlara dayanması, gerçeği gerçekçi bir biçimde, eğitim ve arşiv ihtiyacıyla kayıt altına almasıdır.

Belgesel filmin tarihi sinematograf aletinin icadıyla başlamaktadır. Lumière Kardeşler’in ilk filmleri, birer belgesel film örneğidir. Belgesel, çekildiği zamanı belgelemektedir. Belgesel film sinema içinde sonradan çeşitlenecek ve artacak türlerin ilk biçimi, onlara kaynaklık eden bir köktür. Pek çok yerde alıntılanan İngiliz belgeselci John Grierson’un “gerçekliğin yaratıcı bir biçimde ele alınması” tanımı, belgeselin yalnızca bir tür değil, bir film çekme tavrı olduğunu da ifade etmektedir. Dolayısıyla belgesel, kurmaca filmlerde görülen, dramatik bir yapının el verdiği ölçüde inandırıcı kılmak ve gerçeklik izlenimi vermek şeklindeki temel saiki paylaşmaz. Kurmaca, klasik anlatıda bireye kaçış imkânı sunarken, belgesel gerçeği yeniden keşfetmeye, izleyenle buluşturmaya çabalamaktadır.

Belgeselin gözlemci, şiirsel, sahte-belgesel, açıklayıcı, katılımcı, dönüşlü, edimsel gibi türleri bulunmaktadır. Bill Nichols’un tasnifine göre; görsel çağrışımları, tonal ve ritmik nitelikleriyle betimleyici kısımları ve biçimsel düzenlemeyi öne çıkaran şiirsel; sözel anlatıyı ve tartışmacı bir mantığı öne çıkaran açıklayıcı; dikkat çekmeyen bir kamera tarafından gözlemleniyormuşçasına öznelerin günlük yaşamlarını doğrudan öne çıkaran gözlemci; yönetmen ve özne arasındaki etkileşimi öne çıkaran katılımcı; belgesel sinemaya hükmeden ön kabul ve uygulamalara dikkat çeken dönüşlü; yönetmenin işlediği konuyla girdiği ilişkinin öznel ve etkileyici unsurlarını öne çıkaran ve izleyicinin bu ilişkiye vereceği tepkiyi arttırmayı amaçlayan, edimsel belgesel türüdür.

Yusuf Ziya Gökçek