Farkında olduğumuz deneyimlerin bütününe işaret eden zihinsel bir kavramdır. Söz konusu bu deneyimler içsel ya da dışsal uyaranlarla ilgili olabilmektedir. Bu tanımıyla bilinç “farkında olmak” ve “farkında olduğunu bilmek” gibi daha gelişmiş düşünsel ve duygusal süreçleri de içermektedir. Örneğin, bilincin kavramsallaştırıldığı bu metni okuma deneyiminin farkındasınızdır; dahası bu metni okuduğunuzun farkında olduğunuzu düşünerek üstbilişsel mekanizmalarınızı da devreye sokmuşsunuzdur. Bu bağlamda bilinç, algısal deneyimlerimizle bildiğimiz ve bildiğimizi fark ettiğimiz bütün yaşantıları kapsamaktadır.

İnsanın karar ve davranışlarını etkileyen düşünsel ve duygusal mekanizmalar uzun yıllar boyunca psikoloji bilimi için oldukça önemli bir araştırma konusu olmuştur. Bu sebeple bilincin tanımını yapmak, bireylerin kararlarını özgür irade ile mi yoksa kontrol edemedikleri başka faktörlerin etkisiyle mi verdikleri konusunda aydınlatıcı olacaktır. Öte yandan, psikolojinin farklı disiplinleri, bilincin işleyişi ve tanımına ilişkin farklı görüşlere sahiptir. Bu görüşleri birbirinden zıt iki genel kuram çerçevesinde ele almak mümkündür. Birinci görüşe göre, bilinçli zihin fiziksel olmayan bir varlıktır ve ancak içsel ve dışsal temsiller vasıtasıyla öznel olarak anlaşılabilmektedir. İkinci görüşe göre ise bilinç, sinir hücrelerinin hareketi sonucunda oluşan nesnel bir beyin aktivitesidir. Bu bağlamda, somut olmayan ve ölçülemeyen bir bilinçlilikten söz etmek mümkün değildir. Bu karşıt görüşlerden köken alan bir diğer tartışma konusu ise farklı bilinç düzeylerine ilişkindir. Bilinç, bildiğimiz ve bildiğimizin farkında olduğumuz yaşantılara işaret etmektedir. Öte yandan, içinde bulunduğumuz anda tam olarak bilincinde olmadığımız deneyimlerden de söz etmek mümkündür. Özellikle bilişsel psikoloji çalışmaları, hafızamızda kayıtlı olmasına rağmen hatırlatıcı olmadan geri çağırmakta zorlanacağımız anılar ve öğrenme süreçlerinden bahsederek bilincin farklı boyutlarına gönderme yapmaktadır. Örneğin, ilkokul öğretmenizin adı şu an bilinç düzeyinizde olmamasına karşın belirli hatırlatıcılar sunulduğunda tekrar bilinç düzeyinize gelebilir. Öte yandan, bu hatırlatıcılar sunulmadan önce bu bilgiye sahip olduğunuzun farkında değilsinizdir. Bilincin farklı düzeyleri ve işleyişine ilişkin en tartışmalı kavramsallaştırma ise psikanalitik kuram çerçevesinde gerçekleştirilmiştir.

Freud, Jung ve Adler gibi psikanalistlere göre, insanın düşünce, davranış ve duyguları ancak bilinçdışı malzeme ile açıklanabilmektedir. Bir diğer deyişle, bilinç düzeyindeki bilgiler özellikle kişilik örgütlenmesini açıklamakta oldukça yetersizdir. Farklı psikanalitik ekollerin farklılaştığı noktalar olmasına karşın bilinçdışı genel olarak bildiğimizin farkında olmadığımız yaşantıları kapsamaktadır. Bu yaşantılar kaygı uyandırıcı ve tahammül edilemez oldukları için bastırılarak bilinç seviyesinin dışına itilmiştir. Bu bağlamda, bilinçdışında yer alan içeriğin tam olarak farkında olabilmek imkânsızdır. Öte yandan, bilinçdışında yer alan anılar, deneyimler, duygular ve arzular ancak rüyalar, dil sürçmeleri ve savunma mekanizmalarında kısmen ortaya çıkmaktadır.

Son olarak, doğal ya da yapay yollarla oluşan değişmiş bilinç hâllerinden söz etmek mümkündür. Bu kapsamda uyku ve rüyalar bilincin farklı işleyişini anlamayı kolaylaştıran önemli örneklerdendir. Uykudaki bir kişinin nörobilişsel faaliyetlerinin, uyanık bir kişininkinden farklı bir yapıya ve işleyişe sahip olduğu bilinmektedir. Öte yandan, uyku tam bir bilinçsizlik hâline de işaret etmemektedir. Psikoaktif madde kullanımının yarattığı zihinsel ve duygusal deneyimler de bilincin farklı katmanlarına örnek gösterilebilir. Madde etkisi altındaki kişilerin algılama, hatırlama ve öğrenme süreçlerinin tam bir bilinçlilik hâlinde gerçekleşmediği bilinmektedir.

Görüldüğü üzere bilincin tanımı, işleyişi ve katmanları insan duygu, düşünce ve davranışlarının anlaşılmasında kritik bir rol oynamaktadır. Öte yandan, bilinç kavramına ve işleyişine ilişkin tartışmalı görüşlerin var olduğu görülmektedir. Bu kapsamda disiplinler arası bir bakış açısına sahip olmanın insan psikolojisinin temel kavramlarından biri olan bilincin farklı seviyelerinin kavramsallaştırılmasında önemli bir rol oynayacağı düşünülmektedir.

Yağmur Ar