Birleşmiş Milletler (BM), 26 Haziran 1945’te San Francisco’da imzalanarak 24 Ekim 1945’te yürürlüğe giren en geniş kapsamlı uluslararası örgüttür. 2. Dünya Savaşı sonrasında kalıcı barış ve güvenliğin sağlanması için kurulan BM’nin amaçları: Uluslararası barışı ve güvenliği sağlamak ve tehditlere karşı kolektif tedbirler almak, Devletler arasında eşit haklar ve ulusal egemenlik ilkelerine saygılı olarak dostça ilişkiler geliştirmek, Uluslararası boyuttaki ekonomik, sosyal, kültürel ve insani sorunların çözümü için uluslararası iş birliği sağlamak ve Uluslararası her tür iş birliği için bir forum oluşturmak olarak belirlenmiştir.

BM’ye üye olan devletlerin: Egemen devletlerin eşitliği, Yükümlülüklerin iyi niyetle yerine getirilmesi, Sorunların barışçıl yollarla çözümü, Devletlerin toprak bütünlüğü ya da egemenliğine yönelik tehditlerden ve güç kullanımından kaçınılması, BM’nin amaçlarını gerçekleştirmesi konusunda BM organlarına yardım sağlanması, Üye olmayan devletlerin de uluslararası barış ve güvenliğe saygı duymasının sağlanması, Herhangi bir devletin içişlerine karışmaktan kaçınılması ilkelerine uyması beklenmektedir.

Uluslararası barışa saygı duyan ve BM Şartı’nı kabul etmeye hazır tüm devletler BM’ye üye olabilir. Üyeliğe kabul, üyelikten çıkarma ve üyeliğin askıya alınması kararları BM Güvenlik Konseyi tavsiyesi ve BM Genel Kurulu onayı ile gerçekleşir.

BM’nin ana organları Genel Kurul, Güvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Vesayet Konseyi, Uluslararası Adalet Divanı ve BM Sekretaryası’dır. Bunlara ek olarak; BM’nin kuruluş amaçlarına yönelik Fon, Program ve Uzmanlaşmış Yardımcı Kuruluşlar da yardımcı organlardır. BM Gelişme Programı (UNDP), BM Çevre Programı (UNEP), BM Çocuklara Acil Yardım Fonu (UNICEF), Dünya Besin Programı (WFP), Uluslararası Para Fonu (IMF), BM Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Dünya Bankası (WB) gibi kuruluşlar yardımcı organlara örnektir.

BM Genel Kurulu, 193 üyenin tamamının eşit şartlarda temsil edildiği evrensel bir organdır. BM’nin ana temsil organı olan Genel Kurul her yılın Eylül ayında New York’ta toplanır ve tüm üye ülkelerin liderlerini bir araya getirir. Barış, güvenlik ve bütçe gibi önemli konularda 2/3 nitelikli çoğunlukla karar alınan Genel Kurul’da diğer kararlar basit çoğunlukla alınır.

Güvenlik Konseyi, BM’nin uluslararası barış ve güvenliği sağlamaktan sorumlu organıdır. Beş daimi, on geçici üye olmak üzere toplam 15 üyeden oluşan BM Güvenlik Konseyi’nde her üyenin 1 oy hakkı olup daimi üyelerin veto yetkisi mevcuttur. Güvenlik Konseyi’nin daimî üyeleri Çin, Rusya Federasyonu, Fransa, Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri’dir. Geçici üyeler iki yıl için Genel Kurul tarafından seçilir. Diğer ülkeler, Konsey gündeminde kendi güvenliklerini ilgilendiren bir konu görüşüldüğünde, oy hakkı olmaksızın toplantıya katılıp görüşlerini ifade etme hakkına sahiptir. Uluslararası güvenlik ve barış için bir tehdidin ortaya çıkması durumunda yaptırım uygulama ve güç kullanımı kararlarını almakla yetkili olan Güvenlik Konseyi’nin kararları üye ülkeler üzerinde bağlayıcıdır.

Ekonomik ve Sosyal Konsey, BM’nin ekonomik, sosyal, çevresel ve gelişimsel hedefleri ile ilgili karar almak, yol haritasını belirlemek, fonları, programları ve yardımcı kuruluşları koordine etmekten sorumludur. Elli dört üyeden oluşan Konsey üç yıllık bir dönem için Genel Kurul tarafından seçilir.

BM Vesayet Konseyi, BM Şartı ile bir ülkenin vesayeti altında iken bağımsızlaşma sürecinde olan ülkelerin bu geçiş sürecini düzenlemek amacıyla kurulmuştur. 1 Kasım 1994 tarihinde, dünyadaki vesayet yönetimlerinin son bulması ile faaliyetlerini fiili olarak durduran konsey, 25 Mayıs 1994 tarihinde aldığı karar ile ihtiyaç hâlinde toplanmak üzere hukukî varlığını sürdürmektedir.

Uluslararası Adalet Divanı, BM’nin yargı organı olup diğer BM organları gibi New York’ta değil Lahey’de faaliyet göstermektedir; devletler arasındaki uyuşmazlıkları uluslararası hukuka göre çözümlemek ve talep hâlinde diğer BM organlarına tavsiye görüşü vermekle sorumludur.

BM Genel Sekreteri ve idari personelden oluşan Sekreterya BM’nin bürokratik idaresinden ve koordinasyonundan sorumludur. BM Genel Sekreteri beş yıllık ve yenilenebilir bir dönem için Güvenlik Konseyi tavsiyesi ve Genel Kurul kararı ile seçilir. Mevcut BM Genel Sekreteri Antonio Guterres (Portekiz) ilk dönem görevine 1 Ocak 2017’de başlamıştır.

BM’nin kuruluş amaçlarını gerçekleştirme konusundaki başarısı uluslararası ilişkiler yazınında önemli tartışma konularından biridir. Uluslararası barış ve güvenliği sağlayıcı önlemler almak ve gerektiğinde yaptırımlar uygulamak misyonuna sahip olan BM’nin bu görevi yerine getirmesi Güvenlik Konseyi kararına bağlıdır. Konsey’e üye ülkelerin ulusal çıkarlarını gözeterek kullandıkları veto hakkı BM’nin etkinliği üzerinde sınırlayıcı bir etkiye sahiptir. Ancak barış, güvenlik ve iş birliği bağlamında uluslararası bir forum oluşturması ve uluslararası diplomasi, sorunların barışçıl çözümü, iş birliği için kurallar ve standartlar belirlemesi BM’yi uluslararası sistemin normatif bir gücü hâline getirmektedir. Ayrıca, barışı sağlama ve koruma operasyonları da BM’yi uluslararası sistemde belirleyici bir aktör konumuna taşımıştır.

Ayşe Aslıhan Çelenk