Aynı bireyde birbiriyle çatışan iki ayrı benlik bilinci patolojisini ifade eder. Çift-bilinçlilik kavramı sosyolojik çerçevede ilk olarak William Edward Burghardt Du Bois (ö. 1963) tarafından, manifesto niteliğindeki 1897 tarihli Strivings of the Negro People isimli çalışmasında tartışılmıştır.

Du Bois çift bilinçlilik tartışmasına öncelikle “bir sorun olma”nın nasıl hissettirdiğini sorarak başlar. Ona göre bir sorun olmak “tuhaf bir deneyim”dir. Bu deneyim Afro-Amerikalıların tek bir siyahî bedende birbiriyle çatışan iki ayrı ruh, zihin ve idealin varlığının yarattığı “ikilik” hissiyle bağlantılıdır. Hem Afrikalı hem Amerikalı olmaktan doğan, birbiriyle çatışma içindeki ikili benlik bilincine tekabül eden çift-bilinçlilik, ABD’deki fiilî ırkçılık koşullarında türemektedir. Afro-Amerikalılar kendi sosyokültürel grubu içinde ruhani, kültürel ve sosyal zenginlikleriyle geliştirdiği öz-benlik bilincine karşıt olarak kendilerini ve dâhil oldukları topluluğu egemen beyazların gözüyle yetersiz ve aşağı gören patolojik bir benlik bilinci geliştirmektedir. Du Bois’nın 20. yüzyılın küresel çapta esas sorunu olarak tanımladığı renk-çizgisi, çift-bilinçliliği üreten pratik ırkçılık koşullarına işaret etmektedir. Bu çerçevede ABD’de beyaz egemen dünyadaki sosyokültürel ve yapısal ayrımcılığı meşrulaştıran toplumsal sistemi de “perde/örtü” metaforuyla açıklar.

Çift-bilinçliliği üreten ve pekiştiren bir ayrımcılık ve izolasyon mekanizması olarak perde, kalın bir cam gibi siyah ve beyazların dünyasını ikiye ayırmaktadır. Irksallaştırılan, yani perde arkasında kalan Afro-Amerikalıların ruhani, kültürel ve sosyal zenginliklerle dolu dünyası, hatta insan oldukları dahi egemen beyazların dünyasında algılanmaz; sesleri duyulmaz. Du Bois perde kavramını Platon’un “mağara alegorisi”ne atıfla ele almakta ve izolasyon içeriğini ırksallaştıranların kendi benliklerini mağara içindekilerin kendi gölgelerini duvarda görmesine benzeterek işlemektedir. Dolayısıyla perde mekanizması iki dünya arasında olumlu benlik gelişimi için elzem olan karşılıklı tanıma, sosyal etkileşim ve iletişimi bloke etmektedir. Sistematik ırkçılığa dayalı yoksunluklar ve ayrımcılık deneyimleri de sürekliliğini korur. Bu durumda perde arkasında kalan Afro-Amerikalılar ya sosyokültürel grubu içinde kristalleşir yahut ikiyüzlülük, modern kölelik, asimilasyon, kendi benliğini ortaya koyma, sentez, isyan, radikalizm gibi farklı reaksiyonlar ve hayatta kalma stratejileri geliştirir. Du Bois perdenin ürettiği çift-bilinçliliğin etkilerini reaksiyonlara göre hem negatif ve yoksunlukların pekiştireci hem de pozitif ve perdeyi bertaraf etmenin anahtarı olmak üzere iki uçlu olarak değerlendirmektedir.

Çift-bilinçliliği üreten koşullarda tarihsel ön yargılar, değersizleştirme, hor görme, aşağılama ve yapısal eşitsizliklerin bizzat Afro-Amerikalılarca içselleştirilme reaksiyonu patolojik benlik bilincinin hâkimiyetiyle sonuçlanır. Dolayısıyla çift-bilinçlilik Afro-Amerikalıların yoksulluğuna ve fırsatlara erişiminin engellenmesine neden olan ayrımcılık mekanizmasını döngüsel olarak yeniden üretmekte ve pratik ırkçılık koşullarını pekiştirme işlevi görmektedir.

Du Bois’nın formülasyonunda perdenin bu yıkıcı etkilerini bertaraf etmenin yolu çift-bilinçliliğin armağanı olan karmaşık Amerikan dünyasını anlama becerisi, yani ikinci-görü yetisidir. Farkındalık ve eğitimle genişleyen ikinci-görü yetisi Afro-Amerikalılara çatışan iki benlik bilincinin birbirine üstün gelmediği ancak bir uyum içinde sentezlendiği yeni bir benlik kaynağıdır.

Bu tartışmalarıyla Du Bois asimilasyon taraftarı olarak değerlendirilmiş olsa da nasyonalizm popülerliğine rağmen çift-bilinçliliğin Afro-Amerikalılara sunduğu iki-kültürlü doğaya binaen spiritualizm ve folk kültür vurgusuyla çok-kültürcü bir yaklaşım ortaya koymuştur. Zira Du Bois’nın çalışmalarında açıkça çift-bilinçliliğin olumsuz etkilerini tersine çevirerek Afro-Amerikalıların eşitlik, özgürlük, özgüven kazanması için ötekileştirilen öz-benliklerine sahip çıkarak kendi halkının ruhani ve kültürel gücünün farkına varması için çaba görülmektedir. Çift-bilinçlilik kuramıyla Du Bois Afro-Amerikalı diasporanın sosyal sorunlarını incelerken beyaz egemen ırkçı bir toplumda eşitlik, çok-kültürlülük, melez kimlik formülasyonu ve pozitif bir siyahî kimliğin inşa ve muhafazasına işaret etmektedir.

Çift-bilinçlilik günümüzde üçlü ve dörtlü-bilinçlilik olarak çeşitli ötekileştirme kıstasları üzerinden katmerleşen bilinç durumlarına atıfla geliştirilmiştir. Irkçılık, ayrımcılık ve benlik temelli ırk kuramıyla sosyoloji tarihinin öncül araştırmalarını ortaya koyan Du Bois çift-bilinçlilik, renk-çizgisi, perde ve ikinci-görü tartışmalarıyla egemen/çoğunluk grubun tanımları dışında kalan azınlık grupların ayrımcılık deneyimlerine ışık tutmaktadır. Bu tartışmasıyla Du Bois benlik inşası, ayrımcılık ve ötekileştirme mekanizmaları üzerinden toplumsal cinsiyet, din, mezhep, etnisite, geleneksellik-modernlik, göçmen kökenlilik gibi çatışma kaynağı olan farklı kimlik boyutlarına ilişkin sosyolojik çalışmalar için önemli bir kaynaktır. Ancak sosyolojiye önemli katkılar yapmasına, ilksel tartışma ve araştırmalara imza atmasına rağmen Du Bois ABD’de kendi döneminin akademik çevresinde kasıtlı olarak perde arkasında bırakılmıştır.

Meltem Çelik Dirsehan