Roma Katolik Kilisesinin sapkın olarak gördüğü gruplara karşı mücadelesindeki hukuksal uygulamadır.

Kelime olarak “soruşturma” anlamına gelen terimin kaynak aldığı Latince "inquisitio"; klasik Roma hukukunda, incelemeden yargılamaya kadar tek bir yargıcın (inquisitor) yetkili olduğu bir hukuksal işlem çeşididir. Güney Avrupa başta olmak üzere Avrupa’da ve kısmen Amerika’da yüzyıllar boyu etkili olan engizisyon genellikle iki ana döneme ayrılmaktadır. 12. yüzyılda başlayan ilk dönem çoğunlukla “Orta Çağ Engizisyonu” olarak adlandırılmaktadır. Engizisyonun Kilisede yerleşik bir kurum hâline geldiği 15. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar olan dönem ise genellikle “Modern Engizisyon” olarak adlandırılır.

Orta Çağ Engizisyonun hedef kitlesi çoğunlukla Katharlar ve Waldesiyenler gibi bazı mistik Hristiyan akımlarıdır. Modern Engizisyonun hedef aldığı gruplar ise -özelikle İspanya’da- baskı altında vaftiz edilmiş Yahudiler ve Müslümanlar; Protestan Reformundan sonra Lutherciler; büyücülük ve cadılıkla itham edilenler ile bazı filozof ve bilim insanlarıdır. Modern Engizisyonun üç ana merkezi İspanya, Portekiz ve Roma Engizisyonlarıdır. İspanyol Engizisyonu Kral II. Philip zamanında, 1569’da Orta ve Güney Amerika’ya da taşınmıştır. İtalya Engizisyonu ise daha çok Protestanlara yöneliktir. Bununla birlikte Roma Engizisyonu Galilei ve Bruno gibi önemli isimleri yargılaması ile ünlüdür.

Engizisyon mahkemeleri, çoğunlukla Dominiken ve Fransisken tarikatlarından olan keşişler ile birtakım yardımcılar ve danışmanlardan oluşmuştur. İhbarlar ve araştırmalarla; tespit, suçlama, tövbeye davet, mahkemeye çağırma, sorgulama, işkence ve hüküm verme şeklinde bir prosedür uygulanmıştır. Suçlu bulunanlara; ateşte yakma en ağırı olmak üzere, ölüm, hapis, mallarına el koyma, kamçılama, resmî kurumlardan menetme, sürgün etme ve birtakım küçük düşürücü işaretler taşıma şeklinde cezalar verilmiştir. Bununla birlikte engizisyon mahkemeleri tek başına bir otoriteye sahip olmamışlar, yerel yöneticilerin yardımına ihtiyaç duymuşlardır. Soruşturma ve yargılama kilise görevlileri tarafından yapılmakta ise de cezalandırma işlemi ruhban sınıfı yerine siyasi yöneticiler tarafından uygulanmıştır.

Engizisyon mahkemeleri 19. yüzyılın başlarına kadar varlığını sürdürmüştür. En son 1834’te İspanya Engizisyon Mahkemesi lağvedilmiştir. Roma Katolik Kilisesindeki Engizisyon Konseyi 1908’de, adındaki engizisyon kaldırılarak, Kutsal Konsey biçimine dönüştürülmüş; II. Vatikan Konsili’nde (1962-1965) ise “İman Doktrini Kurulu” (CDF) ismini almıştır.

Bekir Zakir Çoban