İtalyan şair Filippo T. Marinetti’nin (ö. 1944) Le Figaro’da 1909’da yayımladığı manifestoyla otomobillerin hızından, makinenin enerjisinden ve gücünden, modern hayatın değişiminden ve canlılığından, geçmişin köhne; geleceğin ise tek ideal olduğu inancından hareketle oluşturulmuş avangard sanat hareketidir. Hareket, etkisini önce Avrupa’nın bazı ülkelerinde, daha sonra Rusya’da göstermiştir. Etkileri daha çok şiir, resim, heykel ve mimaride görülmüştür.

Marinetti, “yıkıcı ve kundakçı” manifestosunda “cesaret, gözü karalık ve isyan”ı şiirlerinin temel ögeleri olarak ifade etmiştir. Anarşist ve militarist bir çağrı olan bu manifesto, modern kentlerin hızlı hayatlarının, teknolojinin ve sanayileşmenin temposunun anlatıldığı bir sanat hareketine insanları davet eder, geçmişi kötüler, geleceği över.

Manifestonun arka planında İtalya’nın 19. yy. boyunca İngiltere, Fransa ve Almanya’nın yakaladığı ilerlemeyi yakalayamamış olmasına duyulan öfke vardır. İtalya’yı bu gelişmelerden geçmişe dayalı kültürel kurumların alıkoyduğu inancını, “müzeler, mezarlıklardır” eğretilemesiyle dile getiren Marinetti’nin çağrısına cevap veren kimi genç sanatçıların resim, heykel ve mimari alanlarındaki bildirileri, fütürizmin Avrupa’da yayılmasını ve yerleşmesini sağlar.

Marinetti’nin hız, hareket ve dinamizm vurgularını resim, heykel, mimari tasarım ve fotoğrafta da göstermek isteyen fütürist sanatçılar renklerden, keskin çizgilerden, ışığın yarattığı hareket duygusundan yararlanmaya çalışmışlardır. Bu bağlamda, Umberto Boccioni (ö. 1916), Carlo Carra (ö. 1966) ve Giacomo Balla (ö. 1958) heykel ve resimde, Anton Giulio Bragaglia (ö. 1960) fotoğraf sanatında; Antonio Sant’Elia (ö. 1916) mimaride fütürizmin öncüleri olmuşlardır.

Fütürizm asıl etkisini şiir ve dramada göstermiştir. Edebi fütürizmin en önemli manifestosu olan “Sözdiziminin İmhası – Kablosuz Hayal Gücü – Özgürlükte Kelimeler” Marinetti’nin kısaltılmış bir eliptik (makinede olduğu gibi) dil talebi arayışının ifadesidir. Marinetti, şiir dilini sıfat ve zarflardan arındırarak tipografik imkânlardan yararlanmak suretiyle ifadeyi daha etkili ve vurucu hâle getirmenin yollarını aramıştır. Marinetti ve takipçileri neolojiye (söz türetimi) de başvurarak dili bütün kurumsal ve kökleşmiş kurallardan koparmaya çalışan anarşist bir özgür şiir dili yaratmak istemişlerdir. 

Fütürizm, İtalya’da Birinci Dünya Savaşı ile son bulmuştur. Bunda fütüristlerin yücelttiği savaşın ve yıkımın onların hayal ettiği gibi sonuçlar doğurmadığının görülmesi ve İtalyan ordusunda asker olan birçok fütürist sanatçının savaşta hayatını kaybetmesi etkili olmuştur. 

Rus fütürizmi, birçok bakımdan İtalya’dakinden farklı, kübizmden de etkilenen daha dağınık, sanatsal bakımdan daha bölünmüş bir hareket olmuştur.

Türk edebiyatında fütürizm çizgisinde bir yazar olmamakla birlikte, şiirinde Rus şair Vladimir Mayakovski’den (ö. 1930) etkiler görülen Nazım Hikmet’in (ö. 1963) “Makinalaşmak İstiyorum” (1923) ve “Makinalaşmak” (1923) gibi kimi şiirleri fütürist ögeler barındırmaktadır. Ercüment Behzat Lav (ö. 1981) da bu hareketten etkilenmiş bir sanatçı olarak anılmalıdır. Lav’ın 1927 yılında Servet-i Fünûn dergisinde yayımlanan ilk şiiri Şüphe’nin üst başlığının “Fütürizm” olması dikkat çekicidir.

Mesut Koçak