Hümanizm, akıllı insan varlığını tek ve en yüksek değer kaynağı olarak gören, bireyin yaratıcı ve ahlâki gelişiminin, rasyonel ve anlamlı bir biçimde doğaüstü alana hiç başvurmadan doğal yoldan gerçekleştirilebileceğini belirten ve bu çerçeve içinde, insanın doğallığını, özgürlüğünü ve etkinliğini ön plana çıkaran felsefî bir akımdır. Kökenleri Antik Yunan felsefesine, “insan herşeyin ölçüdür” diyen Protagoras’a (ö. MÖ 420) kadar uzanmakla birlikte özellikle Rönesans döneminde gelişen bir düşünce ve kültür akımıdır. Hümanizmin doğuşu ve gelişiminde rol oynayan başlıca sanatçılar ve düşünürler arasında şunlar sayılabilir: Francesca Petrarca (ö. 1374), Giovanni Pico della Mirandola (ö. 1494), François Rabelais (ö. 1553), Erasmus (ö. 1536), Michel de Montaigne (ö. 1592).

Rönesans döneminde ve daha sonra insanı ele alan, onun özünü/doğasını belirlemeye ve dünyadaki yerini kavramaya yönelik çalışmalara “hümanizm” adı verilmiştir. Bu çerçeve içinde hümanizm, insanda merkezini bulan ve insanla bütünleşen bir yaşam ve evren anlayışı olarak tanımlanabilir. Hümanizmin ayırt edici özellikleri şunlardır: Kendi başına varolan, doğal nitelikli bir dünya ve evren tasarımını dikkate almak; insanın kavram yaratan bir varlık oluşunu temel kalkış noktası yapmak; bilime, olgularla sınanabilir açıklamalara dayanmak; insanın sorun çözme gücünü ortaya koymak; yazgıcılığa karşı çıkmak; içinde yaşanılan bu dünyayı değerlerin temeli ve gerçekleştirme alanı olarak benimsemek…

Hümanizm, özellikle ahlâk düşüncesiyle, bu dünya gerçekleri içinde, insanın toplum içindeki yerinin ve görevlerinin somut koşulları çerçevesinde gerçekleşecek bir ideali/ülküyü de içerir. Fakat hümanizm, dine karşı yönelen bir hareket olmayıp, din adına insanı küçülten ve dünyayı hor gören zihniyetlere karşı çıkan, her türlü bağnazlığın karşısına dikilen bir harekettir. Çok yönlü ve kuşatıcı bir kültür ve düşünce hareketi olan hümanizm, doğa bilimlerindeki gelişmeleri, toplumsal-politik yaşamı ve yapıları da etkilemiştir.

Hümanizmin çeşitli türlerinden söz edilebilir: Edebî yöne ağırlık veren klasik hümanizm ve akademik hümanizmin yanı sıra; Orta Çağ hümanizmi, skolastik hümanizm, antiskolastik hümanizm, anti-rasyonalist hümanizm, varoluşçu hümanizm, Marksçı hümanizm, bilimci hümanizm, Budist, Yahudi, Hristiyan, Müslüman hümanizmi, antropolojik hümanizm gibi. 

Mustafa Günay