Kelime anlamı “ölçme ve eşitlik” olan kıyas bir İslâm hukuk terimi olarak, “naslarda (âyet ve hadislerde) hakkında açık hüküm bulunmayan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak bir gerekçeye (illet) dayanarak, naslarda hükmü açıkça belirtilen meseleye göre belirlemek” anlamına gelir.

Kıyas, fıkıh usulünde kitap, sünnet ve icmâ ile birlikte dört temel delilden biri olarak zikredilmekle birlikte bu üç delilde karşılaşılan olayın hükmüne dair bir belirleme bulunmaması durumunda gündeme gelir. Bu itibarla kıyas, bağımsız ve alternatif hüküm koyucu bir kaynak olarak görülmemiş, nasların anlamca kapsamında olan meseleleri “keşfedici/ortaya çıkarıcı” bir delil olarak nitelenmiştir. 

Nasların sayıca sınırlı, fıkhi-hukukiolayların ise sınırsız olması dolayısıyla dile dayalı yorumla birlikte kıyas da nasları sınırsız olaylara uygulamayı mümkün kılan bir yöntemdir. Fıkhın evrensel oluşu, sınırlı nasları sınırsız olaylara uygulayabilecek yöntemler geliştirmek suretiyle mümkün olabilmiştir. Kıyas bu yöntemlerin en önemlilerinden birisidir. Hz. Peygamber’in ashabına naslardan hüküm çıkarma yöntemlerini de öğrettiği, sahabe döneminden itibaren fıkıhta yaygın bir şekilde kıyas yöntemine başvurulduğu bilinmektedir. Kıyasın fıkıhta bir hüküm çıkarma yöntemi olarak kullanılmasına Zâhirîler ve İmâmiyye Şîası karşı çıkmakla birlikte farklı ekollerden İslâm âlimlerinin büyük çoğunluğu fıkıhta kıyas yöntemini kabul eder. 

Kıyasın dört unsuru vardır: 1-Asıl, hükmü âyet ve hadislerde açıklanmış olan meseledir. 2-Fer‘, asıl meseleye kıyas edilerek hükmü belirlenmek istenen yeni meseledir. 3-Aslın hükmü, asıl mesele hakkında verilmiş olan farz, haram, mubah gibi bir hükümdür. 4-İllet, iki mesele arasında ortak olan ve hükmün konulmasına gerekçe yahut gösterge durumunda olan objektif ve açık vasıftır. Mesela şarap içmenin haram olduğu Kur’ân’da açıkça ifade edilmektedir (Mâide 5/90-91). Burada “haramlık” hüküm, “şarap içme” konusu asıl, “sarhoş edici olma” vasfı ise illettir. Bu illetteki ortaklık sebebiyle sözgelimi bira içmek şarap içmeye kıyas edildiğinde bira içmenin de haram olduğu sonucuna ulaşılır. Bu kıyasta “bira” fer‘ olmaktadır. Ortak illet sebebiyle aslın hükmü olan haramlık fer’e intikal ettirilmektedir.

Fıkıhta kıyas, “genel ilke” (küllî kaide) anlamında da kullanılır. Tümevarım yoluyla elde edilen bu ilkeler (ör. Mecelle’nin küllî kaideleri) dinî hükümlerin tamamına veya çoğunluğuna uygulanabilecek genellikte olur. “Bir şeyin kıyasa aykırı olduğu” söylendiğinde kıyasın bu anlamıyla fıkıhta yerleşik genel bir ilkeye aykırılığı kastedilir.

Tuncay Başoğlu