Kelime anlamı onda bir olup İslâm hukukunda, hasat vaktinde tarım ürünlerinden alınan vergi için kullanılan bir terimdir. İlk fıkıh eserleri öşrü Müslümanların sahip olduğu topraklar üzerinden alınan veya Müslüman, zimmî veya gayrimüslim ülkelerden gelen harbî tüccarların ticarî emtia için ödedikleri vergi olarak tanımlamışlardır. Öşür bir çeşit zekât olarak belirlenmiş ve sadaka yerine de kullanılmıştır. Kelime Kur’an’da geçmemekle birlikte En’am suresinin 141. âyetindeki “hak” kelimesinin hububat ve meyvelerin onda biri veya yirmide birine atıfta bulunduğu kabul edilmiştir. 

İslâm hukukuna göre bir mahsulden öşür alınabilmesi için ürünün elde edildiği arazinin öşür arazisi (arazi-i öşriye) olması icap eder. Sahipleri kendiliğinden Müslüman olan topraklar, savaş sonucu Müslümanlara taksim edilen topraklar, işlenmemiş (mevat) araziden Müslümanların ihya ettiği topraklar ve sahibi olmayıp devlet başkanının bir Müslümana kiraladığı topraklar bu kapsamda telakki olunmuştur. Harâcî arazinin bir Müslümanın mülkiyetine geçmesi durumunda burada elde edilen üründen öşür alınması konusunda farklı görüşler vardır. Hanefîler, sahibi Müslüman olan veya Müslümanlar tarafından ziraat edilen haraç arazisi için öşür yükümlülüğü olup haraç yükümlülüğünün kalktığı görüşünü benimserken Şafii, Malikî ve Hanbelî mezheplerine göre bu ikisi farklı olup haraç yükümlülüğü kalkmaz.

Öşür mükellefiyeti için üründe nisap miktarı hususunda da farklı görüşler olmakla birlikte çoğunluk nisap miktarı aranması görüşündedir. Şâfiî, Mâlik, Ahmed b. Hanbel (ö.855) ile Ebû Hanîfe’nin iki öğrencisi Ebû Yûsuf (ö.798) ve Muhammed (ö.805) 5 veskten (vesk hacim ölçüsü olup 5 veskin ağırlığı 653 kg.’dır) az olan üründe zekât tahakkuk etmeyeceği kanaatindedir. Mezhep imamlarından Ebû Hanîfe’ye (ö.767) göre ise toprak ürünlerinde nisab şartı aranmaz. Hanefî fıkıh kitaplarında Ebû Hanîfe’nin görüşü esas alınmıştır. 

7. asırda Kûfe’de mühtediler veya yerli halktan toprak alan Müslümanlar haraç ödemeyi sürdürdüler. Basra’da benzer durumdaki Müslümanlar, toprak sahiplerine haraç ödemeyi emreden Haccac (ö.714) zamanına kadar öşür ödemeye devam ettiler. Daha önce Mısır’a göç eden Müslüman Araplar Halife Mehdi (ö.785) döneminde öşür yerine haraç ödemeye başladılar. Sonraki devirlerde çiftçilerin özel mülklerinden haraç değil öşür alındığını görülmektedir. Bununla birlikte Eyyubî ve Memlükler zamanında İslâm hukukuna aykırı olarak vergi mükelleflerinden haraca ek öşür ve zekâtın da alındığı vakidir. İlhanlılar ve Safeviler döneminde İran’da az miktarda da olsa mülk sahiplerinin topraklarından elde ettikleri mahsulden öşür alınırdı.

Osmanlı toprak sisteminin teorik çerçevesini, 16. asırda Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi (ö. 1574) İslâm fetih hukukuna göre oluşturmuştur. Buna göre haraç, fetih yoluyla ele geçirilen topraklardan %50’ye kadar alınabileceği bildirilen vergidir; harâc-ı muvazzaf, harâc-ı mukseme diye ikiye ayrılır. İlki toprak üzerinden maktû olarak alınır ve Osmanlı uygulamasında çift resmi ve ispençeye tekabül ettiği belirtilir. İspençe sabit olmakla birlikte çift resmi sancaktan sancağa farklılık gösterebilir. Harâc-ı mukaseme ise toprak ürünlerinden yerin durumuna göre “öşürden nısfa kadar” (%10-50) alınan vergidir. Bu hukukî tanımlamalardan önce de çift resmi, öşür gibi toprağa bağlı vergi adları hayli çeşitlenmiş olarak Osmanlı malî sisteminde geçer. 

Tahrir defterleri ve kanunnamelerde behre (pay, hisse) terimi de hububattan alınan öşür yerine kullanılmıştır. Resm-i bâğ ve bağçe, resm-i sebzevât gibi vergi türleri de öşür içine girer. XV ve XVI. yüzyıl tahrir defterlerine ve sancak kanunnamelerinde bir kısım sancaklarda üretimden onda bir yani öşür yanında vergi toplayıcısı hissesi olarak alınan “salariye”nin toplamda üretimin yüzde 8’ine tekabül ettiği, malikâne-divânî sisteminin (bir hissenin devlete diğerinin şahsa ait olduğu uygulama) geçerli olduğu yerlerde ise hububat ve diğer tarım ürünlerinden iki, hatta bazı yerlerde üç öşür yani onda üç oranında vergi (behre, hisse) alındığı bilinmektedir. İki öşür alınan yerlerde salariye alınmazdı. Padişah haslarından vakıf topraklarına, timar ve zeametlere kadar Osmanlı ülkesi dahilinde tarımla iştigal eden şehirli, köylü, Müslüman, gayrimüslim herkes öşür ödemekle mükellefti. 

Tarımsal vergiler tahıl ve bakliyatta aynî olarak sebze, meyve, bal gibi ürünlerden ise aynî veya nakdî olarak alınabilirdi. Ağnam ve kovan gibi vergilerde tercih hakkı tanınmakla birlikte hububat öşrünün aynen toplanması ilkesi geçerli olmuştur. Her hâlükârda tahrir defterlerinde hububat dahil bütün ürünlerin vergilerinin akçe olarak değeri yazılır, hububat vergilerinde ise hacim ve ağırlık olarak da miktarlar belirtilirdi. 

Osmanlı döneminde devlet gelirleri içinde çok önemli bir yeri olan aşâr, kamu gelirleri içinde 1875 malî bütçesinde yüzde 35, 1924’te ise yüzde 24 bir paya sahipti. İzmir İktisat Kongresinde tarım kesimi, devlet açısından bu kadar önemli bir kaynak olduğu hâlde, köylüler üzerinde büyük ve haksız bir yük olduğu gerekçesiyle aşarın kaldırılmasını savunmuş ve neticede 17 Şubat 1925 tarih ve 552 sayılı kanunla ilga edilmiş, bundan sonra arazi ve arazi ürünlerinden bu kanunla ihdas edilen vergilerin alınması kararlaştırılmıştır.

Mehmet Öz