Çeşitli bilim dallarında farklı anlamlarda kullanılan spekülasyon kelimesi; felsefede “kurgu”, matematikte “saptırma”, ticarette “vurgunculuk” anlamına gelmektedir. Finans ve sermaye piyasalarındaki kullanımı ise ahlakî veya hukukî bir olumsuzluk içermez. Bilakis, piyasaların etkinliğini artırıcı bir işlem türü olarak görülür. Spekülatif işlemler, fiyat dalgalanmalarını yumuşatan bir faktör kabul edilir.

Ekonomideki kullanımıyla spekülasyon, fiyatlardaki hareketlilikten yararlanarak alım-satım yapılması demektir. Finansal piyasalar açısından ise mevcut fiyatların aksi yöne hareket edeceği beklentisiyle işlem yapmaktır. Sermaye piyasalarında spekülasyon, “yaygın kanaatin aksi yönde işlem yapma eğilimi” olarak tanımlanabilir. Spekülatör, piyasaların gelecekteki yönü veya mevcut yöndeki şiddeti hakkında sahip olduğu kanaat çerçevesinde işlem yaparak kazanç sağlamayı uman kişidir.

Spekülatörün işlem yaparken sahip olduğu bilgi, piyasada açıklanmış bilgilerden ibarettir. Kamuya henüz duyurulmamış bir bilgi kullanılarak alım-satım yapıldığı takdirde ortaya çıkan durum, içeriden öğrenenlerin ticareti (insider trading) olur.

Spekülasyon arbitraja yakın ama ondan da farklıdır. Sermaye piyasalarında arbitraj, piyasalar arasındaki farklılıklardan yararlanmak üzere, birinde bir pozisyon alınırken, aynı anda diğer piyasada ters pozisyon alınarak, “fiyat farklarından anında kazanç sağlama çabası” olarak tanımlanabilir. Arbitraj, fiyat etkinliği olmayan piyasalar arasında aynı anda işlem yapılması iken, spekülasyon aynı piyasada farklı zamanlarda işlem yapılmasıdır. Arbitraj kazancı sürekli değildir, zamanla azalarak ortadan kalkar. Spekülasyon ise beklentilerin farklılaşabildiği piyasalarda her zaman yapılabilir. Arbitraj teorik olarak risksiz bir işlem türü kabul edilir. Çünkü bir piyasada alınan pozisyonun tersi aynı anda diğer piyasada alınıp pozisyon kapatılarak işlem hemen sonuçlandırılmaktadır. Zaman riski alınmaz. Spekülasyon ise risklidir. Çünkü aynı piyasada, farklı zamanlarda işlem yapılmaktadır. Piyasalardaki en büyük risk unsuru olan zamanın göstereceği gelişmeler, spekülatörün beklentileri yönünde olmadığı takdirde büyük kayıplar da söz konusu olabilir. Buna karşılık, spekülatif işlemler sayesinde bu işlemlerin yapılmaması durumunda piyasada gerçekleşecek olan fiyat dalgalanmaları yumuşatılmış olur. Bu nedenle sermaye piyasalarında spekülasyon yasaklanmak bir tarafa, spekülatörler, kişisel risk alarak piyasadaki fiyat dalgalanmalarının yumuşatılması için çalışan yararlı paydaşlar kabul edilir.

Özetle spekülasyon eylem olarak risk barındırır fakat suç değildir. Piyasalarda, beklentiler dikkate alınarak işlem kararı verilir. Piyasanın mevcut duruma göre farklılaşacağı öngörülen yön, hakim kanaatin tersine olduğunda, yapılan işlemler spekülatif işlem olarak adlandırılır. Beklenen yönde veya beklenen oranda bir değişim gerçekleşmemesi hâlinde spekülatör zarar eder. Beklenti gerçekleştiği oranda spekülatif işlemler kazanç potansiyeli taşır.

Manipülasyon da farklı disiplinlerde yaygın kullanımı olan bir kavramdır. Psikolojik manipülasyon, insanların kararlarını normalde tercih etmeyecekleri bir yönde etkileme anlamına gelir. TDK Sözlüğü’ne göre manipülasyon; yönlendirme, seçme, ekleme ve çıkarma yoluyla bilgileri değiştirme anlamındadır. Aynı sözlükte ekonomideki anlamı ise “yönlendirim” şeklinde verilmiştir.

Finans ve sermaye piyasaları açısından manipülasyon fiilinin basit tanımı, yapay piyasa oluşturmaktır. Finansal piyasalarda manipülasyonun suç olmasının nedeni, kandırma fiilidir. Hakikat temeli olmayan gerekçelerle piyasa katılımcılarının işlem kararlarının etkilenmesidir.

Finans ve sermaye piyasalarında manipülasyon; arz ve talebin serbest bir şekilde karşı karşıya gelerek fiyatları belirlemesine yönelik doğal sürecin, kasıtlı müdahalelerle engellenmesidir. Bu müdahalenin sonucu, fiyatların olması gereken denge noktasından farklı bir noktaya gelmesidir. Bu nokta, denge fiyatının altında da olabilir üstünde de. Manipülatörün menfaati, müdahale edilmediğinde olacağı seviyenin üstünde olmasını da gerektirebilir, altında olmasını da. Klasik pompala ve boşalt (pump-and-dump) türü bir manipülasyonda, pompalama öncesi dönemde manipülatörün amacı -daha düşük fiyata alım yapabilmek için- olumsuz bir görüntü vermek iken boşaltma döneminde olumsuz haberleri göz ardı etme ya da olumlu detayları olduğundan büyük göstererek diğer katılımcıların kararlarını yükseliş yönünde etkilemektir.

Sermaye piyasalarında manipülatif fiiller çeşitli olmakla birlikte, işlem ve bilgi manipülasyonu olarak iki ana grupta toplanabilir. İşlem manipülasyonu, yönlendirilmek istenen varlık fiyatının olduğundan düşük veya yüksek tutulması dışında, piyasasının olduğundan derin gösterilmeye çalışılması şeklinde olabilir. Bilgiye dayalı manipülasyon ise piyasa katılımcılarının işlem kararlarını etkileyebilecek yönde gerçek dışı haberlerin yayılmasıdır. Bu haberleri manipülatif yapan unsur olumlu veya olumsuz yönde olması değil, gerçek dışı olmalarıdır.

Celali Yılmaz