İng. Antarctica

Antarktika coğrafi, politik ve bilimsel olarak benzersiz bir kıtadır. Antarktika diğer kıtalar ile arasındaki mesafeden dolayı en uzak, tehlikeli bir kıta olmasının yanı sıra en el değmemiş, en az gelişmiş ve yerli nüfusa sahip olmayan tek kıtadır.^{1, 2} Günümüzde çok sayıda üye ülkeye sahip Antarktik Antlaşma Sistemi (İng. Antarctic Treaty System) tarafından kontrol edilen Antarktika dünya kara kütlesinin doğrudan tek bir ulus tarafından yönetilmeyen tek büyük kısmıdır ve sahiplik iddialarının bir kenara bırakıldığı dünyadaki tek yerdir.¹ Bu anlaşma 1959 Antarktika Antlaşması olarak kabul edilip 1961’de yürürlüğe girmiştir.² O zamandan beri, Antarktika, Antarktika Antlaşması’nın “Danışman Tarafları” tarafından yönetilmektedir.³ Yıllar boyunca, Danışman Tarafları, Antarktika’daki insan faaliyetlerini yönetmek için çeşitli sözleşmeleri, Antarktika Antlaşmasına Çevresel Koruma Protokolünü vb. gibi çok sayıda önlem ve tavsiyeyi kabul etmişlerdir.^{4, 5, 6}

Antarktika, 1773 yılında Antarktika Çemberi’ni geçen ve kıta çevresini gemi ile dolaşmış olan James Cook tarafından keşfedilmiştir. Kıtaya ilk varış ise 1895’te Norveçli balina avcısı Roald Amundsen tarafından gerçekleştirilmiştir.^{7, 8, 9} Antarktika’da yerleşilen ilk yer 1903’te Laurie Adası’nda kurulan Orcadas İstasyonu olmuştur (60°44’G, 44°44’B).⁸ 1957’de, Uluslararası Jeofizik Yılı Antarktika’ya bir sefer akınının oluşmasını, kıtadaki birçok noktada sürekli insanlı istasyonların kurulmasına yol açan keşifleri ise tetiklemiştir.⁸ “Uluslararası kıta” olarak kabul edilen Antarktika, dünya çapında bir işbirliği, barış ve bilimsel keşif yeridir. Şu anda Antarktika kıtasına dağılmış, dünyanın her kıtasından 29 ülkeyi temsil eden 70 kalıcı araştırma istasyonu bulunmaktadır. Anlaşmayı imzalayan her taraf, Antarktika’da yıl boyunca veya mevsimlik istasyonlar bulundurur. Hatta bazı ülkeler, yürütülebilecek mevsimsel araştırma miktarını en üst düzeye çıkarmak için hem yıllık hem de mevsimsel araştırmaları sürdürmektedir.

Avusturyalı Hubert Wilkins, 1920’lerde Antarktika Yarımadası üzerinde 2092 km uçarak Antarktika’ya ilk inişi gerçekleştirmiştir.⁷ Richard Byrd, 1929’da ilk Antarktik uçuşunu yaparken Rockefeller adını verdiği yeni bir dağ silsilesini keşfetmiştir.¹⁰ Byrd, 30 yıl boyunca Antarktika keşiflerine devam etmiş ve kutup keşifleri için modern araçların ve iletişim ekipmanlarının geliştirilmesinde devrim yaratmıştır.^{8, 9, 10} 1996-97 Güney Yarımküre Yazı’nda (İng. Austral Summer) Antarktika’yı kıyıdan kıyıya tek başına geçen Norveçli kaşif Børge Ousland kıtayı baştan başa ilk geçen insan olmuştur.¹¹

Antarktika, Güney Kutbu’nda yer almakta ve Güney Yarımküre’de neredeyse tamamen Güney Kutup Dairesi içerisinde bulunmaktadır (Şekil 1). Antarktika Yarımadası’nın batı kesimindeki Biscoe Adaları, Palmer Takımadaları Adaları ve Güney Shetland Adaları gibi kıtaya nispeten uzakta bulunan adalar da kıtanın bir parçası olarak kabul edilmektedir.¹ İfade edilen sınırları ve 14.200.000 km²lik yüz ölçümü ile (Avusturalya’nın neredeyse iki katı) dünyanın en büyük beşinci kıtasıdır.^{9, 10, 11, 12} Antarktika’nın yaklaşık %98’i, kalınlığı ortalama 1, 9 km olan buzullarla kaplıdır.¹²

Antarktika, Ross Denizi ile Weddell Denizi arasında uzanan Transantarktik Dağları tarafından ikiye bölünmüştür. Weddell Denizi’nin batısındaki ve Ross Denizi’nin doğusundaki kısmı Batı Antarktika; geri kalan kısmı ise Doğu Antarktika olarak ayrılmıştır.¹³ Batı Antarktika, çoğunlukla Batı Antarktika Buz Örtüsü ile kaplıdır.¹⁴ Doğu Antarktika ise Transantarktik Dağları’nın Hint Okyanusu tarafında yer almaktadır ve Coats, Kraliçe Maud, Enderby, Mac (bkz. Amery Buz Sahanlığı ve Lambert Buzulu) topraklarından oluşmaktadır. Bu bölgenin küçük bir kısmı hariç tümü Doğu Yarımküre’de yer almaktadır. Yine Doğu Antarktika, büyük ölçüde Doğu Antarktika Buz Örtüsü ile kaplıdır.¹⁵ Kıtanın merkezi kısmında bulunan ve 4.892 m ile Antarktika’nın en yüksek zirvesi olan Vinson Masifi, Ellsworth Dağları’nda yer almaktadır.¹⁶ Antarktika hem ana kıtada hem de çevredeki adalarda birçok başka dağı da bünyesinde barındırmaktadır. Ross Adası’ndaki Erebus Dağı, dünyanın en güneyindeki aktif yanardağdır (Şekil 2). 1970’teki dev bir patlama sırasında Deception Adası’nda bir başka yanardağ daha keşfedilmiştir.¹⁷ 2004 yılında, Amerikalı ve Kanadalı araştırmacılar tarafından Antarktika Yarımadası’nda potansiyel olarak aktif bir su altı yanardağı keşfedilmiştir.¹⁸ Bunun yanında Antarktika, kıtasal buz tabakasının tabanında yatan 70’ten fazla göle de ev sahipliği yapmaktadır.¹⁸ 1996 yılında Rusya’nın Vostok İstasyonu’nun 4.000 m altında keşfedilen Vostok Gölü, bu buzul altı göllerin en büyüğüdür. Gölün 500.000 ila 1 milyon yıl önce buzullar tarafından tamamen örtüldüğü görüşü bir zamanlar hâkimken son zamanlarda yapılan bir araştırma ile bir gölden diğerine büyük miktarda su akışı olduğunu belirlenmiş ve göllerin tamamen izole olmadığı, birbirleri ile bağlantılı olduğu tespit edilmiştir.¹⁹ Eylül 2018’de, National Geospatial-Intelligence Agency’deki araştırmacılar, Antarktika’nın “Referans Yükseklik Modeli” (REMA) olarak adlandırılan, Antarktika’nın yüksek çözünürlüklü arazi haritasını yayınlayarak detaylı bir haritalama çalışması gerçekleştirmişlerdir.^{20, 21}

Antarktika, dünyanın tatlı sularının %70’inden fazlasını buz hâlinde barındıran en soğuk, en rüzgârlı ve en kurak kıtadır.⁸ Kalın buz tabakasına rağmen, Antarktika’daki nem miktarı ve yıllık yağış miktarı oldukça düşüktür. Kıtanın iç kesimleri, esasen kar şeklinde olmak üzere yılda ortalama 51 mm yağış alırken kıyı bölgeleri yılda ortalama 203 mm yağış almaktadır.^{8, 22, 23} Bu duruma rağmen sıcaklıkların tüm yıl boyunca donma noktasının altında olması, kıtadaki binlerce ve milyonlarca yıl boyunca kar birikimlerine ve buzullaşmalara neden olarak kalın buzulları meydana getirmiştir. Antarktika buzulların tümü eriyecek olursa küresel deniz seviyelerini yaklaşık 60 m yükseltmeye yetecek kadar su takviyesi sağlayacağı öngörülmektedir.²⁴ Antarktika’daki sıcaklıklar günümüzde uydular aracılığı ile de kaydedilmekte ve takip edilmektedir. Bu ölçümlere göre Antarktika’daki en düşük sıcaklık -94, 7 °C olarak tespit edilmiştir.²⁵ Antarktika’nın bu derece soğuk olmasının altında enlem ve güneş ışınların geliş açılarının yanında, kıtasal albedo ve basınç sistemlerinin etkisi de oldukça önemlidir.

Antarktika, ortalama 2.500 m yüksekliğindeki çok sayıda sıradağın bulunduğu ve dünyadaki ortalama yükselti değerinin en yüksek olduğu kıtadır.⁸ 3.500 km uzunluğunda ve 100-300 km genişliğindeki Transantarktik Dağları, Doğu ve Batı Antarktika arasındaki en uzun sınırı oluşturur. Kıyıdan Antarktika Platosu’na kadar olan yükseklikte meydana gelen büyük değişiklik ve geniş alanlar kaplayan buzulların albedo etkisi ile gelişen yüksek basınç kuşağı, ortaya çıkardığı rüzgârlar ile soğuk ve kuru havayı kutup platosundan kıyı kesimlere doğru taşımaktadır. Bu rüzgârlar dağlardan dik kıyılar boyunca katabatik rüzgârları (Antarktika’da gelişen soğuk buzul platosundan kıyı ve vadilerin alçak noktalarına doğru esen soğuk ve çok güçlü rüzgârlar) meydana getirerek kıyı hattına yayılmaktadır. Bu gibi kesimlerde yağışı engellemesi ve güçlü rüzgârlar oluşturarak Vestfold Tepeleri, Larsemann Tepeleri ve McMurdo gibi buzullaşma koşulların ortadan kalktığı kuru vadileri meydana getirmiştir.⁸ Kuru vadiler de çok sayıda tatlı su ve tuzlu göllere ev sahipliği yapmaktadır.⁸

Kıta, ocak ve şubat aylarında (Güney Yarımküre yazında) yaklaşık 2 milyon km²den eylül ve ekimde (Güney Yarımküre kışı) on üç milyon km²ye kadar değişen deniz buzuyla çevrilidir. Güvenilir uydu tabanlı teknolojileri ile 1979’dan beri, Antarktik deniz buzu alanının on yılda %0, 6-%0, 5’lik hafif bir artış eğilimi gösterdiği tespit edilmiştir.³⁸ Bununla birlikte, ifade edilen düşük miktardaki Antarktika deniz buzu artışı aslında rüzgârlarla gelişen bölgesel deniz buzu artışlarının ve azalışlarının bir sonucudur.²⁶ Bazı bölgelerde, hızlarında artış görülen kuzey doğrultulu rüzgârlar deniz buzunun kıtadan dışa doğru yayılmasına neden olmuştur.²⁷

Küresel sıcaklıkların artışı esasen Antarktika’nın bir kısmının ısınmasına neden olmuştur. Bu artış temelde Antarktika Yarımadası’nda özellikle güçlü bir ısınma olarak kaydedilmiştir. Eric Steig tarafından 2009’da yayımlanan bir çalışmada, Antarktika’nın kıta çapında ortalama yüzey sıcaklığı eğiliminin 1957’den 2006’ya kadar hafif pozitif olduğu ilk kez tespit edilmiştir (Şekil 3).²⁶ 20. yüzyılın ikinci yarısında Antarktika Yarımadası, dünya üzerindeki en hızlı ısınan yer olmuş, onu yakından takip eden kesim ise Batı Antarktika olmuştur. Ancak bu, 21. yüzyılın başlarında zayıflama eğilimine girmiştir.²⁸ Öte yandan Doğu Antarktika’daki Güney Kutbu geçen yüzyılda çok küçük bir ısınma süreci yaşamıştır.²⁹ Şubat 2020’de kıta, Mart 2015’teki 17, 5°C derecelik bir önceki rekordan bir derece daha yüksek olan 18, 3°C (64, 9°F) ile en yüksek sıcaklık rekorunu tazelemiştir.³⁰

Antarktika üzerinde düşük ozon konsantrasyonu veya “ozon deliği” olan geniş bir alan mevcuttur. 1970’lerden beri her baharda tekrar eden delik 1985 yılında bilim adamları tarafından tespit edilmiştir.³¹ Bu delik neredeyse tüm kıtayı kapsayacak şekilde ve en büyüğü Eylül 2006’da gerçekleşmiştir ki en uzun süren ozon delinmesi süreci 2020’de meydana gelmiştir.^{32, 33} Ozon deliği, ozonun diğer gazlara ayrışmasını sağlayan kloroflorokarbonların atmosfere salınmasına bağlanmaktadır.³⁴ 2019’da ozon deliği, Kutup Girdabı’nı zayıflatan ve dolayısıyla daha sıcak kutup stratosferinden dolayı önceki otuz yılın en düşük basınç ve yerleşim alanına sahip girdabına neden olmuştur. Bu durum ise hızlı ozon kaybına neden olan kimyayı mümkün kılan “kutupsal stratosferik bulutların” oluşum sürecini de azaltmıştır.³⁵