İng. Antarctic Ice Sheet

Antarktika Buz Örtüsü ya da Antarktika Örtü Buzulu, Antarktika kıtasının %98’lik kısmını kaplayan 13, 5 milyon km² genişliğe sahip, dünyanın en büyük buz örtüsüdür.^{1, 2} Kıta yüzeyinin tamamına yakını, kalın buz örtüsü altında gömülüdür. Yalnızca bazı sıradağların zirve bölümleri ve nunataklar (bkz. nunatak) buzulun üzerinde ada gibi yükselir. Antarktika Buz Örtüsü’nün hacmi 27 milyon km³tür, bu da küresel deniz seviyesini 58 m yükseltmeye eş değer su hacmine sahip olduğu anlamına gelmektedir.³ Yeryüzündeki tatlı suların %90’ı Antarktika Buz Örtüsü’nde depolanmaktadır.⁴ Örtü buzulunun deniz seviyesinden yüksekliği bazı yerlerde 4000 m’yi aşar, buzun kalınlığı ise yaklaşık 4800 m’ye ulaşır.⁵ Bu kalın örtü buzulu nedeniyle Antarktika kıtası ortalama 2,5 km’lik yüksekliğiyle Dünya’nın en yüksek kıtasıdır.¹

Yaklaşık 34 milyon yıl önce Eosen-Oligosen sınırında küresel iklimde gerçekleşen ani soğuma, Antarktika’da ani ve geniş buzullaşmayı başlatmıştır.^{6, 7} Zaman içerisinde iklim değişimleri nedeniyle hacmi defalarca artıp azalan Antarktika Buz Örtüsü bugün Batı Antarktika Buz Örtüsü ve Doğu Antarktika Buz Örtüsü olmak üzere iki ana bölüme ayrılmaktadır. Batı Antarktika, Güney Amerika Kıtası’nın güneyinde 63°S enlemlerinden güneye doğru uzanan bir yarımadayla başlar. Antarktika Yarımadası olarak adlandırılan bu bölüm daha çok içerdiği buz şapkaları, dağ buzulları, piedmont buzulları ve küçük buz sahanlıkları nedeniyle Doğu ve Batı Antarktika Buz Örtüleri’nden farklı bir manzara sunar.⁵ Yarımadada ve adalar üzerinde daha küçük ve ince buzul kütleleri bulunmaktadır. Bu nedenle küresel iklim değişimlerine karşı çok daha hassastır.⁴ Yarımadanın güneyinde Batı Antarktika Buz Örtüsü bulunur. Bu buz örtüsü 3, 2 milyon km³ten fazla buz ihtiva eder. Bu örtü buzulunun üzerine oturduğu yer kabuğu büyük ölçüde deniz seviyesinin altında (bazı yerlerde 2,5 km’yi aşmaktadır) olduğu için örtü buzulu ortadan kalksa bile kıtanın bu bölümü büyük oranda deniz seviyesi altında kalır.³ Bu nedenle Batı Antarktika Buz Örtüsü “denizel buz örtüsü” olarak da adlandırılır.⁴ Bu durum Batı Antarktik Buz Örtüsü’nün küresel iklim değişimlerine ve özellikle de deniz suyu sıcaklıklarında olası artışlara karşı daha hassas olmasına neden olmaktadır.⁸ Transantarktik Sıradağları, Batı ve Doğu Antarktika’yı birbirinden ayırır.⁵ Bu sıradağların doğusundaki Doğu Antarktika, örtü buzullarının büyük kısmını içeren bölümdür. Batı Antarktika Buz Örtüsü’nün tabanındaki yer kabuğu büyük oranda deniz seviyesinin altındayken Doğu Antarktika da büyük oranda deniz seviyesinin üstünde kalmaktadır.⁵ Doğu Antarktika Buz Örtüsü genellikle soğuk tabanlı (bkz. buzulların sınıflandırılması) olarak tanımlanır ve buz akışları daha yavaştır.⁴ Bazı sıradağlar (bkz. Transantarktik Dağları ve Güney Rondane Dağları) buz örtüsünün akış yönüne dik uzandığı için buz akışının yavaşlamasına ve buz örtüsünün kalınlığının artmasına sebep olmaktadır.^{4, 9}

Antarktika Buz Örtüsü’ndeki buzul bütçesi (bkz. buzul kütle dengesi), yağan ve rüzgârlarla taşınarak biriken kar ile yine rüzgârla uzaklaştırılan kar nedeniyle açığa çıkan mavi buz üzerinde süblimasyon yoluyla gerçekleşen yüzey erimesi (İng. ablation) ve özellikle de buz akıntıları (bkz. buz akıntıları) deşarjı tarafından düzenlenir. Buz nehirleri buzul platosu çevresindeki buzulları kesintisiz buz akışları şeklinde kıyılar boyunca denize boşaltır. Buzul drenajını sağlayan bu buz akıntılarının bazılarının yıllık hareket hızı kutup platosunda sıfıra yakınken denize ve sahanlıklara yaklaştıkça birkaç km’yi bulmaktadır.¹⁰ Bu buzul dilleri ve buz nehirleri kıtanın çevresinde deniz üzerinde yüzen buz sahanlıklarına doğru akarak onları besler.¹¹ Buz sahanlıklarından koparak okyanus akıntıları vasıtasıyla uzaklaştırılan buz dağları ise Antarktika buzullarının kütle kaybının %85’inden sorumludur. Sonuç olarak Antarktika Buz Örtüsü’nün genişliği iklimin yanı sıra daha güçlü bir şekilde deniz seviyesi tarafından kontrol edilmektedir.⁵

Antarktika Buz Örtüsü’nde yıllık yağış miktarı düşük olduğu için soğuk çöl olarak da adlandırılır. Kar birikimi kutup platosunda yıllık toplam 5 mm’den azdır. Siklonik hava kütleleri kıtanın kenarlarına giriş yapabildiği için kar birikimi bu kıyı bölgelerinde 300 mm’yi aşabilir. Ancak kıta genelinde ortalama yağış miktarı 150 mm veya daha düşüktür.¹ Soğuk kutup iklimi nedeniyle yağan bu az miktardaki kar yıldan yıla birikmiş, sıkışmış, buza dönüşerek yüz binlerce yıllık buz katmanları hâlinde depolanmış ve bazı yerlerde 4500 m kalınlığa ulaşmıştır.⁴ Yıllık ortalama sıcaklıklar deniz seviyesinden 2800 m yükseklikteki Güney Kutbu’nda yaklaşık -50°C iken daha yüksek olan kutup platosunda yüksek albedonun da etkisiyle ortalama sıcaklıklar daha da düşüktür.¹² Bu durum kutup platosunun gezegenimizin en soğuk yeri olmasına sebep olmaktadır. Batı Antarktika kıyılarındaki ortalama sıcaklıklar platoya göre daha yüksektir. Bu nedenle yaz mevsiminde kısa bir dönem sıcaklıklar erime derecesinin üstüne çıkabilmektedir. Antarktika’nın yükek kutup platosunda termik yüksek basınç nedeniyle stratosfer kaynaklı yüksek yoğunluklu soğuk rüzgâr akışları oluşur. Bu rüzgarlar örtü buzulunun eğimli yamaçları boyunca kütle çekimine ek olarak kutup dairesindeki alçak basıncın sebep olduğu basınç gradyanın büyümesi nedeniyle denize doğru çok güçlü olurlar. Katabatik rüzgarlar olarak bilinen bu rüzgarlar kutup platosundan kıyılara doğru genellikle kuzey ve batı yönlü akış gerçekleştirir ve Antarktika iklimi üzerinde etkilidir.¹³