İng. Arctic: Definitions and Boundaries
“Arktik” kelimesi adını Yunanca ayı anlamına gelen ‘arktos’ kelimesinden alır ve genel bir ifade ile Kuzey Kutup Dairesi’nin üstünde kalan bölge olarak tanımlanır.1
Arktik veya Kuzey Kutbu, birçok insan için sadece bazı bitkilerin, hayvanların ve sert koşullara adapte olmuş yerli toplulukların yaşadığı, zorlayıcı ve aşırı hava şartlarının olduğu, sürekli soğuk, uzun gece ve gündüz dönemlerinin yaşandığı, geniş ve donmuş bir bölgedir.2, 3
Coğrafi olarak ise Arktik, Arktik Okyanusu’nu ve birçok ada ve takımada ile Kuzey Amerika, Asya ve Avrupa kıtalarının anakaralarının kuzey kısımlarını kapsar. En büyük Arktik kara alanları Rusya, Kanada, Grönland, Alaska, İskandinavya ve Svalbard’dadır. Tüm bunlarla birlikte, Kuzey Kutbu’nun nasıl tanımlanacağı ve güney sınırlarının gerçekte nerede olduğu konusunda önemli tartışmalar bulunmaktadır. Kuzey Kutbu sınırının farklı tanımlamaları çevresel, coğrafi, politik, kültürel ve bilimsel bakış açılarına göre değişmektedir. Ayrıca “Arktik”, “Kutup çevresi”, “Kuzey bölgeleri” ve “Kuzey” terimlerinin birbirinin yerine kullanılması da kafa karışıklığı yaratmaktadır. Dolayısıyla Arktik tanımı, çoğunlukla ele alındığı konuya ve bilimsel disipline göre değişir4. Örneğin, bazı bilim insanları, Kuzey Kutbu’nun tanımı için onaylanmış kriterleri dikkate alır ve Kuzey Kutbu’nu yüksek enlem, uzun kışlar, kısa ve soğuk yazlar, düşük yağış, permafrost, donmuş göller ve denizler ile ağaçların yokluğunu içerecek şekilde değerlendirir. Astronomik olarak ise, Kuzey Kutbu’nun sınırı, yaz gündönümü sırasında güneşin batmadığı veya kış gündönümü sırasında yaklaşık 66°33’ K’de yükselmediği enlemdir. Bu da Arktik ya da Kuzey Kutbu ya da Kutup Dairesi olarak adlandırılan hayali çizgiyi ifade eder. Bu astronomik özellik, Kuzey Kutbu’nun uzun, soğuk, karanlık kışlar ve gece yarısı güneşi ile kısa, serin yazlara sahip olması gibi en iyi bilinen özelliklerini sağlar.4,5
Arktik tanımlamasında bir grup araştırmacı, ağaç sınırının kuzeyindeki tüm arazileri Arktik olarak tanımlarken, diğerleri 60°K enleminin kuzeyindeki tüm karaları ve denizleri Arktik olarak kabul eder. Ağaç sınırı ve 60°K’in kuzeyi, Kuzey Kutbu’nu tanımlamayı kolaylaştırmaları nedeniyle kullanışlı özelliklerdir. Bununla birlikte, Kuzey Kutup Dairesi’nin çok güneyinde de Kuzey Kutbu benzeri koşullar bulunur ve aslında Kuzey Kutbu halkı olarak kabul edilen birçok Inuit, Kuzey Kutup Dairesi’nin birkaç yüz kilometre güneyinde bulunan Kanada, Grönland ve Alaska’nın bazı bölgelerinde yaşar. Benzer şekilde, 60°K’nin kuzeyindeki tüm bölgelerin Kuzey Kutbu’nda yer aldığına katılmayan ve bunun yerine bu tanıma dâhil edilen güney Grönland ve güney Alaska gibi bazı toprakların da aslında Arktik altı (sub-Arktik) olduğunu savunan birçok bilim insanı da bulunmaktadır. 4, 5
Artik altı, Arktik bölgesi ile güneydeki ılıman bölge arasında yer alan Kuzey yarımkürenin bir coğrafi bölgesini ifade eder. Subarktik’in genellikle güney Grönland, güney Alaska, Yukon Bölgesi’nin güney kısımlarını, Kuzeybatı Toprakları ve Nunavut’u, Québec, Newfoundland ve Labrador’un çoğunu, diğer Kanada eyaletlerinin kuzey kısımlarını ve kuzey Norveç, İsveç’in çoğunu kapsadığı kabul edilmektedir. Subarktik, düşük yağış ve son derece düşük buharlaşma ile karakterizedir.4
Kuzey Kutbu’nu tanımlamanın diğer yaygın bir yolu ise, iklimsel olarak 10°C yaz izotermini (yıllık ortalama sıcaklığı 0°C olan ve en sıcak yaz ayı için ortalama yıllık sıcaklığın 10°C veya altında olduğu bir alan) sınır çizgisi olarak kullanmaktır. Bu sınır, Kuzey Kutup Dairesi ile örtüşmese de kabaca ağaç çizgisine karşılık gelir. Bununla birlikte, hem 10°C yaz izotermi hem de ağaç sınırı bazı bölgelerde 100 km’ye kadar farklılık gösterebilir.1, 5 Bununla birlikte Arktik, çeşitli çevresel ve biyolojik özelliklere göre düşük Arktik ve yüksek Arktik olarak ayrılabilir. Genel olarak Yukarı Arktik’i, Aşağı Arktik’ten ayıran en temel özellik farklı bitki topluluklarına sahip olmasıdır. Tundralar en çok alçak Arktik’te yaygındır ve yüksek Arktik’te çorak kutup alanları baskındır.6
Kuzey Kutbu’nun nasıl tanımlanacağı ve Kuzey Kutbu bölgelerinin nerede bulunduğunun nasıl açıklanacağı sorunu, sadece karasal ortamlar için değil, denizel ortamlar için de sınırlar çizilirken sürmektedir. Ancak çalışmalarda kullanılan oşinografik bir tanıma göre Arktik, Atlantik ve Pasifik okyanuslarından gelen nispeten ılık, tuzlu su ile Arktik Okyanusu’nun daha soğuk, daha az tuzlu suyunun buluşma noktasıdır.7
Arktik iklimi, farklı ekolojik ve fiziksel iklim özelliklerine sahip bölgesel iklimlerin bir toplamıdır. Ortalama yıllık sıcaklıklar konuma göre büyük ölçüde değişir. Örneğin Pt Barrow, Alaska’da -12, 2°C ile Grönland buz tabakasının zirvesinde -28, 1°C arasında değişir. Bu farklılıkların bazıları, Gulf Stream gibi sıcak okyanus akıntılarının kutuplara doğru girmesi ve soğuk hava kütlelerinin güneye doğru genişlemesinden kaynaklanmaktadır.8
Kuzey Kutbu’nun güney sınırından kuzeye doğru yaz dönemi kademeli olarak yaklaşık üç ila iki ay azalır, ortalama Temmuz sıcaklığı 10-12°C’den 2°C’ye ve yıllık yağış yaklaşık 250 mm’den 45 mm’ye kadar düşer. Düşük yağış nedeniyle Kuzey Kutbu’nda büyük ve detaylı nehir ve göl sistemleri nadirdir. Arktik ağaç hattının kuzeyi, orman tundrasının kuzeyinde çoğunlukla sürekli olan ancak bölgenin güneyinde süreksiz hale gelen permafrost varlığı ile karakterize edilir. Permafrost, eriyenkar suyunun aşağıya doğru drenajını kısıtlar ve su yüzeyde sığ göller, göletler ve bataklıklar olarak birikir. Genel olarak, Arktik kuraktır ve özellikle kuzey kesimlerde soğuk çöller hâkimdir.4, 5
Arktik ekosistemler, daha sıcak güney bölgelerinin ekosistemleriyle bağlantılıdır. Arktik hava kütleleri kışın güney enlemlerine soğuk hava getirirken güneyden esen rüzgârlar da Kuzey bölgelerine sıcak hava getirir. Deniz suyu akıntılarla kuzeye geldiğinde soğur ve eriyen kar ve buzdan üretilen soğuk tatlı su, küresel iklim ve deniz koşulları üzerinde önemli bir etkisi olan termohalin sirkülasyonu olarak bilinen büyük okyanus taşıma bandına eklenir.4
Şekil 1. Arktik bölgeler ve sınırlar (sınırlar 7 ve 9 numaralı kaynaklardan çizilmiştir.)
