Lat. Vulpes lagopus

İng. Arctic fox

Beyaz tilki, kutup tilkisi veya kar tilkisi olarak da isimlendirilen Arktik tilkisi, Arktik bölgelerde yaşayan küçük bir tilki türüdür. İlk olarak Carl Linnaeus tarafından 1758 yılında literatüre kaydedilen Arktik tilkisinin bilimsel adı, Latince “tilki” anlamına gelen vulpes ve Antik Yunancada “tüylü ayak” anlamına gelen lagopus kelimelerinden gelmektedir.

Soğuk iklim koşullarında yaşamak için geçirdiği adaptasyonlar sonucunda çok iyi yalıtım sağlayan bir kürke ve büyük, tüylü bir kuyruğa sahiptir. Vücut ölçüleri erkeklerde 46 cm ile 68 cm arasında değişirken, dişilerde 41 cm ile 55 cm arasında değişir. Hem erkeklerde hem dişilerde ortalama 30 cm civarında olan kuyrukları, boylarına göre epeyce uzundur. Erkeklerin vücut ağırlığı 3,2 kg ile 9,4 kg arasındadır. Dişilerin ağırlığı ise 1,4 kg ile 3,2 kg arasında değişir.

Arktik tilkisi, normal şartlarda, bulabildiği tüm küçük hayvanlar ile beslenir. Bunların arasında lemmingler (bkz. Lemmingler), tarla fareleri, tavşanlar, kuşlar ve balıklar yer alır. Bunun yanında kutup ikliminin zor koşullarında bu hayvanları avlaması her zaman mümkün değildir. Bu sebeple soğuk kış dönemlerinde, kurtlar ve kutup ayıları gibi büyük yırtıcıları takip ederek onlardan kalan leşlerle beslenir. En zor koşullarda hayatta kalmak için kendi dışkılarını yedikleri de gözlenmiştir. Lemminglerin yaygın olduğu bölgelerde ana besin kaynakları lemminglerdir. Bir tilki ailesi her gün onlarca lemming yiyebilir.¹ Kuzey Kanada’daki önemli göçmen kuş yollarında avladığı kuşlar da önemli besin kaynaklarından biridir.

Arktik tilkisi, sert ve acımasız kutup kışlarında hayatta kalmak için ya yiyecek depolama yoluna gider ya da yiyeceğin bol olduğu zamanlarda vücut yağ oranını arttırır. Deri altlarına ve iç organlarının etrafına biriktirdiği yağlar ile kış başlangıcında yaklaşık 15.000 kJ enerji depolayabilir. 3,5 kg ağırlığında yani ortalama büyüklükteki bir Arktik tilkisinin hayatta kalması için 471 kJ günlük enerjiye ihtiyacı vardır. Depoladığı en önemli yiyecek kaynağı kaz yumurtasıdır. Topladığı kaz yumurtalarının büyük çoğunluğunu kıtlık zamanı için saklar. Bu yumurtalar soğuk iklim koşullarında, bir yıl boyunca bozulmadan durabilir.²

Arktik tilkisinin üreme faaliyetleri bulabildiği av miktarıyla doğru orantılıdır. Dişi, ana besin kaynağı olan lemminglerin popülasyonları fazlaysa 18 adete kadar yavrulayabilirler. Eğer yiyecek kıtlığı yaşıyorsa kıtlığın yaşandığı yıl üremez. Arktik tilkisi popülasyonu, Lemming popülasyonuna doğrudan bağlı olduğundan 3-5 yılda bir döngüsel av-avcı popülasyon dalgalanmaları yaşanır.³ Üreme mevsimleri genellikle Nisan ve Mayıs aylarını kapsar ve dişinin gebelik süresi yaklaşık 52 gündür. Arktik tilkisi, ortam koşullarının dengeli olduğu durumlarda genellikle tek eşli bir hayat sürer ve yavrunun bakımından hem anne hem de baba sorumludur.

Gezegenin en soğuk noktalarında yaşamak için birçok fizyolojik ve davranışsal adaptasyon yaşayan Arktik tilkisi, sıcaklık -70 °C’nin altına düşene kadar titremeye bile başlamaz. Arktik tilkisi, mükemmel yalıtım sağlayan, yoğun, çok katmanlı kürküne ek olarak köpekgiller familyasında ayakları kürkle kaplı tek türdür. Düşük yüzey alanı/hacim oranına sahip olması, kısa ve kalın kulakları, kısa burnu ve bacakları sayesinde ısı kaybını en aza indirecek kompakt bir vücut yapısına sahiptir. Ayrıca, ortalama 30 cm uzunluğundaki kuyruğu ile kendine has kıvrılma pozisyonuna geçerek vücudunun soğuk havaya daha az maruz kalmasını sağlayıp ısı kaybının önüne geçer (Şekil 1). Vücut sıcaklığını sürekli kontrol altında ve dengede tutmasını sağlayan bir diğer mekanizma da penguenler, ördekler ve bazı diğer kuş türlerinde görülen, ayaklarında gerçekleşen ısı değişim mekanizmasıdır. Soğuk zeminle temas hâlinde olduğundan ayaklardan vücudun üst kısmına dönen kan çok soğuktur. Soğuk kanın vücudun üst kısmına iletilmesi bu canlı için ciddi bir sorun teşkil eder. Bu nedenle, ayaklara iletilen sıcak kan, buradan ayrılan soğuk kanın ısıtılması için kullanılarak soğuk kanın vücudun üst kısmına ulaşması engellenir.

İşitme aralığı 125 Hz - 16 kHz olan Arktik tilkisinin bu duyusu köpeklerinki kadar güçlü olmasa da kar tabakasının 10-12 cm altında yuva yapmaya çalışan lemmingleri kolayca duymasına yeterlidir.4 Arktik tilkisi avının yerini tespit ettiğinde ani bir dalışla kar tabakasını deler ve avını yakalar. Gelişmiş işitme duyusuna göre çok daha güçlü bir koku alma duyusuna sahiptir. Bu sayede kutup ayılarını onlara çok yaklaşmadan takip edebilir ve diğer yırtıcılar tarafından bırakılmış leş artıklarının kokusunu 10 ile 40 km arası mesafelerden alabilir. Ayrıca kar tabakası altında donmuş hâlde bulunan lemminglerin kokusunu 77 cm kalınlığa kadar alabilir.⁵

Uluslararası Doğa Koruma Birliği’nin Kırmızı Listesinde “asgari endişe duyulan tür” olarak sınıflandırılan Arktik tilkisinin toplam popülasyonunun genel olarak iyi derecede korunmakta olup ve yedi yüz binden fazla bireyi olduğu tahmin edilmektedir. Genel bir nesil tükenmesi tehlikesiyle karşı karşıya değildir fakat bazı bölgelerde popülasyonu tehlikeli bir şekilde düşüş göstermektedir. Bunun bariz bir örneği İskandinav bölgesindeki düşüştür. Yasalarla avlanmaları yasaklanmış olmasına rağmen Norveç’i, İsveç’i ve Finlandiya’yı kapsayan alanda yetişkin popülasyonunun büyük bir düşüş gösterdiği bildirilmektedir.¹

Her ne kadar hâlen asgari endişe duyulan tür kategorisinde yer alsa da Arktik tilkisinin popülasyonu konusunda gün geçtikçe endişe uyandıran bir problem de küresel ısınmadır. Küresel ısınma sebebiyle doğal yaşam alanlarının giderek daralması ve ısınan bölgelere kızıl tilkilerin gelmesi arktik tilkiler için tehlike oluşturmaktadır. Yaşam alanlarının kesişmeye başladığı yerlerde kızıl tilki, Arktik tilkisini ve yavrularını öldürmekte ve yaşam alanını baskılamaktadır.