İng. Ice Sheets
Buz örtüleri ya da bilinen diğer adıyla örtü buzulları (İng. ice sheet), 50 bin km²den büyük alana sahip olan buz kütleleridir.1 Kıtasal ölçekteki bu buz kütleleri kapladığı topoğrafyayı neredeyse tamamen örten buzullardır.2, 3 Dolayısıyla alttaki topoğrafya tarafından sınırlanmayan, genelde radyal bir akış modeli sergileyen dom şekilli büyük buz kütleleridir.4 Buz örtülerinde yalnızca bazı dağların zirve bölümleri buz yüzeyinin dışında ada gibi çıplak kayalık oluşturabilir. Bu izole dağ zirveleri nunatak olarak adlandırılır (bkz. nunatak). Buz örtüleri, yıl boyunca soğuk ortam nedeniyle erimeyen ve yıldan yıla yağış ile biriken karlardan beslenir. Yüzeydeki karlar yeni kar yağışı ile gömülürken sıkıştırılır ve sonunda katı buza dönüşür. Binlerce yıl boyunca devam eden bu sürecin sonunda, yıllık buz katmanları kilometrelerce kalınlığa ulaşarak buz örtülerini oluşturur. Bu süreç, geçmiş iklimlerin ve ortamların kimyasal bir kaydını da tutar.5 Dünyada güncel olarak iki buz örtüsü vardır. Bunlar Antarktika ve Grönland Buz Örtüleri’dir. Antarktika Buz Örtüsü, Antarktika kıtasını %98 oranında örten, yaklaşık 14 milyon km² alana sahip, 4800 m kalınlığa ulaşan ve ortalama kalınlığı 1800 m olan dünyadaki en büyük buz kütlesidir (bkz. Antarktika Buz Örtüsü).6, 7, 8 Antarktika buz örtüsü, gezegenimizdeki tatlı suların yaklaşık %70’ine karşılık gelen buzul buzunun yaklaşık %90’ını içerir.7 Grönland Buz Örtüsü ise Grönland Adası’nı örten, 60°-83°K enlemleri arasında ve yaklaşık 1, 7 milyon km² alana sahip, maksimum kalınlığı 3300 m’yi bulan bir buz örtüsüdür.3, 9 Antarktika ve Grönland Buz Örtüleri küresel deniz seviyesini yaklaşık 65 m yükseltecek hacimde tatlı su ihtiva etmektedir. Bu iki buz örtüsü dışında günümüzde olmayan ancak Kuvaterner buzul devirlerinde defalarca oluşan ve son olarak Son Buzul Maksimumu’nda, günümüzden yaklaşık 21 bin yıl önce oluşan Kuzey Amerika (İng. Laurentide) ve Avrasya Buz Örtüleri iki kıtasal örtü buzulu özelliğindeydi.10 Kuzey Amerika’daki buz örtüsünün alanı 13 milyon km²ydi ve kalınlığı 4 km’yi geçiyordu. Bu dönemde yeryüzü karalarının %30’u buzullarla örtülüydü, günümüzde bu oran %10’dur. Buz örtüleri büyük miktarda tatlı su depolar ve serbest bırakır. Böylece küresel deniz seviyesinin ana düzenleyicilerinden birisi olur. Son Buzul Maksimumu’nda Kuzey Amerika ve İskandinavya Buz Örtüleri nedeniyle kıtalar üzerinde buz olarak depolanan okyanus suları, başka bir deyişle glasiyo-östazi (İng. glacio-eustasy) nedeniyle küresel deniz seviyesi günümüz seviyesinden 120 m daha alçak olmuştur.4, 11 Öte yandan birkaç km kalınlıktaki buz örtülerinin ağırlığı glasiyo-izostasiye (İng. glacio-isostasy) sebep olmuş ve üzerinde bulunduğu yer kabuğunu mantoya doğru batırmıştır. Buzulların ortadan kalkması sonrasında Kanada ve İskandinavya’da günümüzde halen glasiyo-izostatik yükselme devam etmekte, bu sahalar belirli hızlarla yükselmektedir.11
Buz örtüleri buz yüzeyinin yüksek bölümlerini temsil eden tek bir buz domundan (bkz. buz domu) veya bir dizi birleşik domdan oluşur. Bu domlar buzul birikme alanıdır ve her birinin havzası ayrı olduğu için komşu domlardan ayrılır.4 Buz örtülerinin merkezi kısımları soğuk tabanlı buzul (bkz. buzulların sınıflandırılması) özelliğinde olduğu için topoğrafya üzerindeki buz akışı ya da kayması dağ buzullarına göre daha sınırlıdır. Buna karşılık buzulun yüzeysel deformasyonu nedeniyle gerçekleştirdiği viskoz akış sayesinde domlardan çevreye hareket mevcuttur. Bu hareket buz akıntıları (bkz. buz nehirleri) vasıtasıyla olur. Buzul akışı, denize doğru devamlı bir buz hareketi üretir ve sonunda ya buz sahanlıklarını besler ya buzdağları biçiminde parçalanır ya da doğrudan kıyı sularında erir.5 Dolayısıyla buz akıntıları vasıtasıyla gerçekleşen buz akışları buz örtülerinin merkezinde kar yağışıyla biriken milyonlarca ton buzu kıyıya taşıyan buz örtüsünün düzenleyicileridir. Buz nehirlerindeki yıllık hareket hızı 1 km’yi geçebilir. Buz nehirlerindeki hareket hızı ve yüzeydeki gerilim nedeniyle buzul çatlakları (bkz. krevas) yaygın olarak görülür.7
Örtü buzulları, Antarktika Örtü Buzulu’nda olduğu gibi deniz tabanında ve yüzeyinde yayılabilir. Buz örtülerinin drenajından sorumlu olan çıkış buzulları (İng. outlet glaciers) ve buz nehirlerinin denize ulaşmış ve deniz içinde yüzen uzantıları buz sahanlıkları (bkz. buz şelfi) olarak adlandırılır.7 Bunlar karadaki buz örtüsünün sığ koy veya körfezlerde genelde deniz tabanına ulaştığı ve deniz üzerindeki parçasının düz bir yüzeye sahip olduğu kalın buz tabakalarıdır.12 Buz sahanlıkları Antarktika kıtasının neredeyse yarısını çevreler. Buz sahanlıklarının yüzeyleri düz, kalınlıkları iç kesimde 1000 metreyi aşarken kıyı kenarları tipik olarak 100-200 m kalınlıktadır. Ross Buz Sahanlığı kapladığı yaklaşık 850 bin km²lik alan ile Türkiye’nin yüz ölçümünden biraz daha büyüktür.9 Buz sahanlıklarının önlerinden kopan buz dağları (İng. iceberg), Antarktika buz örtüsünün kütle kaybının yaklaşık %90’ından sorumludur.7
Buz örtülerinin tabanında yüksek jeotermal ısı veya yerçekimi basıncı nedeniyle buzun erime noktası düşer ve bu da taban erimesine yol açar. Çukur alanlar erime sularıyla dolarak buzul altı göller oluşturur. Bu göller katastrofik buzul altı taşkınlarına ve dolayısıyla büyük glasiyoflüvyal aşınım yer şekillerini oluşturma potansiyeline sahiptir.10 Antarktika Buz Örtüsü’nün altında 70’ten fazla buzul altı göl tespit edilmiştir. Bunlardan en bilineni 3 km kalınlıktaki buz örtüsünün altında yer alan, 230 km uzunlukta; 14 bin km² alana ve 2 bin km³ su hacmine sahip Vostok Gölü’dür.7 Vostok derin buz sondajı Antarktika’nın son 420 bin yıldaki iklim ile atmosfer kayıtları hakkında bilgiler vermektedir.13 Kutup platosundaki diğer derin buzul sondajları Antarktika’nın son 740 bin yılda sekiz buzul döngüsü geçirdiğini göstermiştir.7
