İng. Glacial Deposits

Buzullar, topoğrafya üzerindeki akışları sırasında kütle ağırlıkları nedeniyle yer yüzeyine basınç uygulayarak anakayayı parçalar, kopardığı materyali anakaya yüzeyinde sürükler ve bunun sonucunda hem anakayayı aşındırır (bkz. buzul aşındırması) hem de taşıdığı tortulları öğütür. Sonuç olarak kil boyutundan yüzlerce tonluk kaya bloklarına kadar değişen boyutlardaki malzemeler, buzullar tarafından taşınır. Erozyonla üretilen ve buzul sistemine dahil olan değişken boyuttaki bu sedimanların taşınması ve çökelmesi buzul üstü, buzul içi, buzul altı ve buzul önünde gerçekleşir.¹ Net tortu birikimi, buz dinamiğinin, buzul tipinin, buzul altı temelin jeoloji ve sedimantolojisinin, erozyonun ve tortu deşarjının zamansal ve uzamsal değişkenliğinin, termal ve hidrolojik rejimlerin ve topoğrafyanın bir fonksiyonu olarak meydana gelir.¹ Buzul süreçleri veya buzul erime suyu süreçleri tarafından biriktirilen bu çökellere buzul çökelleri adı verilir. Buzul çökellerinden oluşan ve buzul süreçleri tarafından şekillendirilen yer şekillerine buzul birikim şekilleri denir.

Buzul sedimantasyonu, buzul buzu üzerinde veya içinde taşınan enkazın doğrudan serbest bırakılmasını içerir. Enkaz, taşıma sırasında öncelikle buzul altı süreçlerle (abrazyon, kırma ve koparma gibi) ve erime suları tarafından değiştirilir. Buzul üstü süreçlerle yapılan taşıma pasif bir taşıma özelliği gösterir ve enkaz birincil özelliklerini koruma eğilimindedir.² Buzullar, esas olarak anakayayı doğrudan aşındırabildiğinden, buz kütleleri tarafından taşınan ve biriktirilen tortular, kaynak bölgesinin anakaya jeolojisini büyük ölçüde yansıtır.³ Öte yandan önceden var olan ve farklı jeomorfolojik süreçler tarafından depolanan tortulların buzullar tarafından taşınması durumunda buzul sedimanlarıyla karıştırılabilir.³ Çünkü örtü buzulları ve büyük vadi buzulları, tortulları yüzlerce kilometre taşıyabilir. Buzul çökelleri yalnızca buzul aşındırma ürünü olan veya önceden var olan sedimanlardan oluşmamakta ayrıca kapalı vadi sistemlerinde kaya çığları heyelanlar gibi dik arazilerden kaynaklanan döküntüler de içerir.

Buzul çökelleri ve bu çökellerden oluşan buzul birikim yer şekilleri iki ana süreç ile oluşur. Bunlardan birincisi doğrudan buzullar tarafından biriktirilen çökeller ve yer şekilleri, ikincisi ise buzul erime suları tarafından oluşturulan çökeller ve yer şekilleridir. Buzullar tarafından aşındırılan ve buzul erozyonu sonucu öğütülen ve yıkanmamış olan kayaç tozunu (taş unu) da içeren kil ve silt boyutundan kum, çakıl ve blok boyutuna kadar çok geniş tane boyu aralığına sahip sedimanların bir arada kaotik olarak doğrudan buzullar tarafından depolandığı çökellere till (veya til) adı verilir.⁴ Till depoları genellikle yıkanmamış, tabakalaşma, derecelenme ve boylanma göstermeyen buzul tarafından gelişigüzel depolanan döküntü ve sedimanlardır. Bu özelliğiyle diğer tabakalı ve yıkanmış sedimanlardan ayrılırlar. Bir till, buzul buzu tarafından depolanan buzul altı veya buzul üstü ortamda buzul kaynaklı akışa maruz kalmasına rağmen, ayrıştırılmamış tortu olarak tanımlanır. Normal olarak ince taneli bir silt ve kil matrisi içine yerleştirilmiş kum, çakıl ve bloklardan oluşur.⁵ Buzul abrazyonu sonucunda sedimanların öğütülmesi sonucu ortaya çıkan taş ununun yıkanmadan çökelmesi nedeniyle tillin rengi genellikle açık kül renginde olur. Jeolojik tarihteki buzullaşmalara ait eski tiller taşlaşarak tillit adı verilen kayaçları oluşturur. Tillitler Kuvaterner dönemi dahil olmakla birlikte özellikle daha eski buzullaşmaların temel göstergeleridir.

Doğrudan buzul aktivitesiyle oluşturulan yer şekilleri moren, flute (flute morenleri) ve drumlinlerdir.³ Bunlar buzul önlerinde ve buzul altında olmak üzere oluştukları ortama göre iki sınıfa ayrılır. Buzul önünde veya buzul çevresinde biriken sedimanlardan oluşan yer şekilleri genellikle sırt morfolojisine sahip yer şekilleri olan morenlerdir (bkz. morenler). Flute ve drumlin gibi yer şekilleri ise buzul altında oluşan ve buzul akış yönüne paralel uzanan, asimetrik veya simetrik sırtlardır. Drumlinlerin yükseklikleri birkaç metreden 200 metreyi aşabilen aralıkta, uzunlukları birkaç metreden kilometreye kadar çeşitli olabilir.¹ Flutelar ise drumlinlere göre biraz daha sığdır. Bu yer şekilleri doğrudan buzullar tarafından oluşturulduğu için genellikle yıkanmamış veya kısmen yıkanmış ve tabakalaşmamış till veya döküntülerden oluşur.⁶

Dolaylı buz aktivitesiyle oluşan şekiller, esker sistemleri ve erime suyu koridorları, kameler ve kame terasları, sandur (outwash fanları ve deltalar), kettle, till deltaları ve dilleridir.³ Oluşumlarında buzul erime sularının rol aldığı ve hem buzul önlerinde hem de buzul altında depolanan sedimanlardan oluşan buzul birikim şekilleri glasyoflüvyal şekiller olarak da bilinir.⁵ Bu yer şekillerini oluşturan buzul tortulları erime suları tarafından taşınarak biriktirildiği için tamamen veya kısmen yıkanmış, derecelenme, boylanma ve tabakalanma özelliği gösteren tortullardır. Bu tortulları içeren ve buzul önlerinde oluşan en yaygın yer şekilleri sandur (İng. outhwash fans/plains, yıkanma fan veya ovaları) ve kettle, buzul altında gelişenler ise kame ve eskerlerdir.⁷ Sandurlar büyük miktarda yatak yükü ve asılı yükçe zengin buzul erime sularının taşıdığı buzul sedimanlarını eğimin azaldığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan fan, delta veya ovalardır. Bunlar genellikle ince unsurlu sedimanların tabakalı bir şekilde çökeldiği düzlüklerdir. Sandurların üzerindeki akarsu drenajı yatak yükü bakımından doygun olduğu için örgülü akış modeli gösterir.

Kettle, kettle depresyonları veya kettle gölleri buzulların cephesinde kopan buz parçalarının till, alüvyon veya döküntüyle örtülmesi nedeniyle oluşan ölü buzlarla ilişkili şekillerdir.² Bu ölü buz formları buzuldan koptuğu ve sedimanla örtüldüğü için belli bir süre sediman içerisinde gömülü olarak varlığını sürdürür. Daha sonra eriyen bu buzların bulunduğu yerde dairesel çökmeler meydana gelir. Kapalı depresyon özelliğindeki bu çukurlar suyla dolarak kettle göllerini oluşturabilir. Kettle depresyonlarında biriken buzul kökenli tortullar tabakalar hâlinde çökelir. Buzul kökenli tabakalı tortullardan oluşan bir diğer yer şekli kamelerdir. Kame genellikle buzulların önlerinde hareket kabiliyeti zayıf olan buzullar veya ölü buzların içindeki ve altındaki çatlak ve boşlukların sedimanla dolmasıyla oluşur. Buzul ortadan kalktıktan sonra bu tabakalı depolar üstleri düz veya sırt biçimli tepeler veya teraslar şeklinde yer şekilleri oluşturur. Diğer bir buzul kökenli tabakalı tortullardan oluşan yer şekli eskerlerdir. Eskerler buzulların içerisindeki erime suları tünellerinin glasyoflüvyal sedimanlarla dolması nedeniyle oluşmuş olan sırt biçimli yer şekilleridir.1 Tabakalı özellik gösteren bu yer şekilleri buzul akış yönüne paralel olarak bazen onlarca kilometre uzanabilir. Eskerlerin yüksekliği 20-30 metreyi, uzunlukları ise yüzlerce kilometreyi bulabilir. Plan görünümleri kavisli, keskin kıvrımlı veya yılankavi olabilmektedir. Eski örtü buzullarının olduğu Kuzey Amerika ve İskandinavya’da yaygındırlar. Buzul çökelleri, Kuvaterner ve daha önceki jeolojik dönemlerin geçmiş iklimlerinin yorumlanmasında değerli bir mirastır.²