İng. Glacial Lakes
Göller, karadaki havzalarda oluşan, belirli alana sahip olan ve nispeten durgun su karakteri gösteren su kütleleri olarak ifade edilir.1 Göl türlerinden biri olan buzul gölleri de değerli tatlı su kaynakları ve doğal peyzaj alanları olan su havzaları olarak karşımıza çıkar.2, 3 Buzul gölleri, su ve sedimanlar birikim alanı olan ve önemli biyolojik ve kimyasal süreçler için uygun doğal ekosistemlerdir. Bu göller, genellikle buzul erozyonunun etkisiyle oluşan derin havzalarda oluşur. Aynı zamanda buz ve morenlerin suyun önüne engel oluşturduğu alanlarda, buzulların kenarlarında ve/veya cephe morenlerinin gerilerinde oluşurlar.4 Küresel olarak buzul gölleri çoğunlukla Kuzey Amerika’da (Rocky Dağları ve Alaska Kıyı Dağları),5, 6 Güney Amerika (And Dağları),7 Avrupa (İzlanda ve Alpler)8, 9, 10 ve Asya’da (Altay Dağları, Tianşan Dağları, Karakurum Sıradağları, Himalayalar)11, 12, 13, 14 bulunmaktadır.
Buzul göllerini 5 sınıfa ayırarak sınıflandırmak mümkündür:15
1. Buzul erozyonu ile oluşmuş göller: Buzul erozyon gölü, buzul hareketi sürecinde buzulun aşındırmasıyla oluşan çöküntüde biriken su kütlesini ifade eder. Sirk ve buzul vadisi gölleri bu grup içerisinde değerlendirilir.
2. Moren set gölü: Moren set gölü morenlerin gerisindeki buzul aşındırması ile oluşmuş bir çanağın önünü tıkaması ve/veya engel oluşturması ile gelişen set gölüdür (Şekil 2).15, 16
3. Buzul set gölleri: Buzul set gölleri, yan kollardan ana buzul vadisine karışan buzulun vadi içerisinde ilerledikten sonra geri çekilip ana buzuldan ayrılması neticesinde, bu iki buzul kütlesi arasında gelişen gölleri ifade etmektedir. Bu göllerin ortak özelliği, gölün buzullardan beslenmesidir ve bu yönü ile de buzla tıkanmış göl olarak da adlandırılmaktadır.17, 18
4. Buzul üstü gölleri: Buzul üstü gölü, temelde farklı ablasyon süreçleri sonucunda buzul yüzeyinde gelişen su kütlelerini tarif etmektedir.15, 16, 17, 18, 19 Bu göller genellikle moloz ile örtülü buzulların ablasyon bölgesinin yüzeyinde görülür. Buzul yüzeyinde gelişen göllerin 300 m’den daha büyük bir çapa sahip olanları, buzul bünyesinde hidrolik kırılma (İng. hydrofracturing; hidrolik basınç ile buzun kırılması) sürecinin buzul katmanı boyunca yarık ve çatlaklar meydana getirmesi nedeniyle su kaybına uğrar ve buzul tabanına su girdisi sağlayarak buzulun hareket hızını arttırır. Bu durum ise buzulun parçalanarak çökmesine sebebiyet verebilir (Şekil 3).20, 21
5. Buzul altı gölleri: Buzul altı gölleri (bkz. Buzul Altı Gölleri) buzul yatağında ve buzul altında bulunan su kütleleridir.23 Buzul akışı sırasında buzul tabanı ile anakaya arasında bir sürtünme etkisi meydana gelir. Bu etki ile buzun ağırlığı ile oluşan yüksek basınç etkisi ile suyun donma sıcaklığı daha da düşürür. Buna bağlı olarak buz ile anakaya arasında ortaya çıkan su buzul altındaki havzalarda birikerek buzul altı göllerini meydana getirir. 23, 24, 25
Kaynakça
1 Ma, R. H. vd. 2011. China’s lakes at present: Number, area and spatial distribution. Science China Earth Sciences, 41(3): 394-401.
2 Richardson, S. D. and Reynolds, J. M, 2000. An overview of glacial hazards in the Himalayas. Quaternary International, 65/66: 31-47.
3 Wang, X. vd. 2010. Glacier lake investigation and inventory in the Chinese Himalayas based on the remote sensing data. Acta Geographica Sinica, 65(1): 29-36.
4 Yao, X. vd. 2018. “Definition and classification system of glacial lake for inventory and hazards study”. Journal of Geographical Sciences. 28 (2): 193?205. doi:10.1007/s11442-018-1467-z.
5 O’Connor, J.E. ve Costa, J. E. 1993. Geologic and hydrologic hazards in glacierized basins in North America resulting from 19th and 20th century global warming. Natural Hazards, 8(2): 121-140.
6 Clague, J.J. ve Evans, S.G. 2000. A review of catastrophic drainage of moraine-dammed lakes in British Columbia.Quaternary Science Reviews, 19(17/18): 1763?1783.
7 Carey, M. 2005. Living and dying with glaciers: People?s historical vulnerability to avalanches and outburst floods in Peru. Global & Planetary Change, 47(2/4): 122-134.
8 Huggel, C. vd. 2002. Remote sensing based assessment of hazards from glacier lake outbursts: A case study in the Swiss Alps. Canadian Geotechnical Journal, 39(2): 316-330.
9 Björnsson, H. 2003. Subglacial lakes and jökulhlaups in Iceland. Global & Planetary Change, 35(3/4): 255-271.
10 Stokes, C.R. vd. 2007. Recent glacier retreat in the Caucasus Mountains, Russia, and associated increase in supraglacial debris cover and supra-/proglacial lake development. Annals of Glaciology, 46(1): 195-203.
11 Fujita, K. vd. 2008. Performance of ASTER and SRTM DEMs, and their potential for assessing glacial lakes in the Lunana region, Bhutan Himalaya. Journal of Glaciology, 54(185): 220-228.
12 Chen, Y.N. vd. 2010. Response of glacial-lake outburst floods to climate change in the Yarkant River basin on northern slope of Karakoram Mountains, China. Quaternary International, 226(1/2): 75-81.
13 Wang, X. vd. 2016. Heterogeneity of glacial lake expansion and its contrasting signals with climate change in Tarim Basin, Central Asia. Environmental Earth Sciences, 75(8): 1-11.
14 Song C. vd. 2017. Heterogeneous glacial lake changes and links of lake expansions to the rapid thinning of adjacent glacier termini in the Himalayas. Geomorphology, 280: 30-38.
15 İzbırak, R. (1989). Sular Coğrafyası. İstanbul: MEB. s. 207.
16 Zhang, X.S. vd. 1989. Jokulhlaups in the Yarkant River, Xinjiang. Science in China Series B, 11: 1197-1204.
17 Wang, D. vd. 2009. Monitoring and analyzing the glacier lake outburst floods and glacier variation in the upper Yarkant River, Karakoram. Journal of Glaciology and Geocryology, 31(5): 808-814.
18 Syverson, K.M. 1998. “Sediment record of short-lived ice-contact lakes, Burroughs Glacier, Alaska”. Boreas. 27 (1): 44?54. doi:10.1111/j.1502-3885.1998.tb00866.
19 Krawczynski, M.J. vd. 2007. “Constraints on melt-water flux through the West Greenland ice-sheet: modeling of hydro-fracture drainage of supraglacial lakes”. Eos Trans. AGU. s. 88. Fall Meet. Suppl., Abstract C41B?0474.
20 Lemke, P. vd. 2007. “Observations: Changes in Snow, Ice and Frozen Ground” (PDF). In Solomon, S., Qin, D., Manning, M., Chen, Z., Marquis, M., Averyt, K.B., Tignor, M., Miller, H.L. (editörler). Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge University Press.
21 http://www.sci-news.com/othersciences/geophysics/science-greenland-supraglacial-lakes-02876.html, 12.05.2021.
22 Siegert, M. J. 2005. Lakes beneath the ice sheet: the occurrence, analysis & future exploration of Lake Vostok & other Antarctic subglacial lakes. Ann. Rev. Earth Planet. Sci. 33, 215-245. doi: 10.1146/annurev.earth.33.092203.122725.
23 Palmer, S.J. vd. 2013. “Greenland subglacial lakes detected by radar: Greenland Subglacıal Lakes Dıscovered”. Geophysical Research Letters. 40 (23): 6154-6159. doi:10.1002/2013GL058383. hdl:10871/30231.
24 Siegert, M. J. ve Kennicutt, M.C. 2018. “Governance of the Exploration of Subglacial Antarctica”. Frontiers in Environmental Science. 6: 103.
GÖRSEL KAYNAKLAR
Şekil 1., 2. Cihan Bayrakdar Arşivi
