İng. Glacial Landscape
Yeryüzü topoğrafyası iklim ve tektonik aktivitenin etkileşimiyle şekillendirilir. Erozyon oranındaki büyük değişimler hem tektonik aktivite hem de enlem ve yükseklikle birlikte iklimsel gradyana bağlıdır. Yüksek enlemler ve yüksek dağlardaki etkili aşındırıcıların başında buzullar gelir.1 Buzul topoğrafyası bir jeomorfolojik süreç olan buzul süreçleri tarafından oluşturulan yerşekillerini tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Buzulların hareketi ve bunun sonucunda topoğrafyayı aşındırması, aşındırdığı materyali taşıması ve depolaması sonucunda buzula özgü yerşekilleri meydana gelmektedir.2, 3 Buzul süreçlerine özgü bu yer şekilleri günümüzde var olan buzul alanlarında ve bugün olmayan ancak geçmişte var olmuş olan buzulların izleri olarak geniş alanlarda karşımıza çıkarlar. Günümüzde yeryüzünün %10’u buzullarla örtülüyken Son Buzul Maksimumu’nda (bkz. buzul çağları) bu oran %30’dur.4 Dolayısıyla bugün yeryüzündeki aktif buzul alanının iki katı genişliğindeki alanda buzul izlerine ve buzul topoğrafyasına rastlanılmaktadır.
Buzul topoğrafyasını oluşturan yer şekilleri aşınım (bkz. buzul aşındırması) ve birikim şekilleri (bkz. buzul çökelleri) olarak iki ana gruba ayrılır. Buzul erozyonu, buzul törpülemesi, buzul koparması ve buzulaltı erime suları gibi üç temel mekanizma tarafından gerçekleştirilir.5 Buzul törpülemesi buzulun içerisinde taşıdığı veya sürüklediği sedimanları anakaya yüzeyine sürtmesi sonucu anakaya yüzeyini çizmesi ve zımparalamasıdır. Buzul koparması ise buzulun ağırlığı nedeniyle yüzeye yaptığı basınç sonucu anakaya yüzeyini kırarak parça koparması durumudur. Son olarak buzulların tabanında eriyen sediman yüklü sular buzulun altındaki anakaya yüzeyini aşındırır. Bu üç temel mekanizma ile buzullar çok çeşitli ölçekte aşınım yerşekilleri oluşturur. Buzul aşınım şekillerinden cilalı ve çizikli kaya yüzeyleri ile çentik gibi milimetre ölçeğinden metre ölçeğine kadar değişken ölçekte şekiller mikro aşınım şekillerdir. Öte yandan oyuklar, hörgüç kayalar, balina sırtı kayalık tepeler, eşikler, sirkler, aretler, piramidal zirveler (ing. horn), tekne vadiler ve fiyortlar gibi yapılar kilometre boyutuna ulaşan büyük ölçekli aşınım şekillerdir.
Buzullar kil boyutundan yüzlerce ton ağırlıktaki kaya bloklarına kadar farklı boy ve ağırlıktaki materyali taşıyarak buzul üstünde, buzul altında ve buzul önünde biriktirir. Buzul sedimanları, hem birikme süreçlerini hem de buzul erozyonu süreçlerini yansıtır.6 Bu birikimler buzul altında, buzul önünde, buzul çevresinde, buzul göllerinde (ing. glaciolacustrine) ve deniz ortamında (ing. glaciomarin) çeşitli topoğrafik şekiller (bkz. buzul çökelleri) oluşturur.3 Bu şekillerin başında moren, drumlin, flute, esker, kame, kettle ve sandur gibi yer şekilleri gelir. Bu yer şekillerinden morenler ve flutelar buzullar tarafından doğrudan depolanan, yıkanmamış ve tabakalanmamış till ve döküntü içeren buzul sedimanlarından oluşan ve buzulların geometrisi hakkında fikir veren yer şekilleridir. Diğer birikim şekillerinin oluşumunda ise buzul erime suları da rol oynadığı için az ya da çok tabakalı özellik gösterirler.5
Son Buzul Maksimumu’nda Kuzey Amerika’yı ve İskandinavya’yı örten birkaç km kalınlıktaki örtü buzulları yalnızca yeryüzünü aşındırmamış, aynı zamanda bu devasa buz kütlelerinin yerkabuğuna uyguladığı basınç nedeniyle yerkabuğunu mantoya doğru batırmıştır. Glasiyo-izostatik çökme olarak adlandırılan bu durum, buzulların erimesini takiben tersine dönmüş ve yer kabuğu yeniden yükselerek glasiyo-izostatik yükselme gerçekleştirmiştir.7 Bu süreç günümüzde devam etmekte ve hem İskandinavya kıyılarında hem Kanada arktiği kıyılarında kıyı şeridi yükselimini sürdürmekte ve yükselmiş kıyı çizgileri oluşmaktadır.8 Kıtasal ölçekteki bu örtü buzullarının oluşturduğu yer şekilleri bugün bu arazilerde izlenebilmektedir. Türkiye’deki yüksek dağların bazılarında da buzul topoğrafyası geniş alanlara yayılır. Bu dağlar Doğu Karadeniz Dağları, Munzur Dağları ve Toros Dağları gibi sıradağlar ile Ağrı, Erciyes ve Süphan gibi bazı volkanlardır. Bugün çok küçük birkaç parça buzulun olduğu bu dağlarda paleobuzullar tarafından oluşturulan binlerce sirk, yüzlerce tekne vadi, piramidal zirveler ve morenler gibi büyük ölçekli buzul aşınım ve birikim şekilleri görülür.
