Lat. Monodon monoceros
İng. Narwhal
Deniz gergedanının bilimsel adı Monodon monoceros, tek dişli ve tek boynuzlu anlamına gelir. Yakın akrabası olan beyaz balina veya beluga ile Monodontidae ailesini oluşturur. Fiziksel olgunlukta ortalama uzunluk ve ağırlık, dişilerde 4 m ve 900 kg, erkeklerde ise 4,5 metre ve 1600 kg civarındadır. Erkeklerde, meşhur tek uzun dişin ortaya çıkması, boyları yaklaşık 250 cm uzunluğuna ulaştığında olur ve cinsel olgunlukta 50 cm’yi geçen uzunluğa ulaşır.1
Deniz gergedanı dişli balinalar grubunda bulunur. En göze çarpan özelliği, erkeklerin 3 m uzunluğa kadar çıkabilen sarmal dişi bulunmasıdır. Ancak diş gelişimindeki düzensizlikler sıklıkla gözlemlenir. Ölçülen en büyük diş 267 cm uzunluğundayken yetişkin erkekler için ortalama diş boyutu yaklaşık 190 cm’dir. Diş, açıkça ikincil bir cinsel karakterdir, ancak bu yapı için başka işlevler de önerilmiştir. Bir çalışmada, çıkıntı dişin gözenekli kısımları aracılığıyla tuzluluğu ve su sıcaklıklarını algılamasına izin veren duyusal işlevlere sahip olduğu öne sürülmüştür.2 Ancak çıkıntı dişi olmayan dişiler ve erkeklerin de sorunsuz bir şekilde büyüdükleri ve hayati fonksiyonlarını yerine getirdikleri göz önüne alındığında, dişin hayatta kalmak için kritik bir duyusal işlev taşımadığı düşünülmektedir. Deniz gergedanlarının bir araya geldikleri dönemlerde çıkıntı dişlerini sergileyip birbirlerine değdirdikleri gözlemlenmiştir. Bu davranışın bireyler arasındaki baskınlık çabasının bir sonucu olduğu düşünülmektedir. Çıkıntı dişlerin saldırı, kavga veya herhangi bir agresif davranış için kullanılmadığı görülmemiştir.
Deniz gergedanının birçok insan için uzun süre efsanevi bir hayvan olarak kalmasının ana nedeni, kış aylarında genellikle derin sulardan ve yoğun buzlarla kaplı bölgelerden uzak ve erişilemeyen yaşam alanlarını tercih etmesidir. Yetişkin bireyin üst kısmı tamamen beneklidir ancak karın tarafına doğru gidildikçe tamamen beyazlaşır. Yaşlı yetişkin erkek, sırtın üst kısmında yalnızca dar bir koyu benekli deseni koruyarak neredeyse tamamen beyazlaşır. Arktik’te yaşayan diğer balinalara benzer şekilde sırt yüzgeci yoktur ve sırt yüzgecinin olması beklenen yerde ufak bir çıkıntısı vardır.
Deniz gergedanı Kanada’nın kuzeydoğusu, Grönland’ın kuzeyi, Svalbard, Rusya’nın kuzeyi ve doğuda Sibirya Denizi kadar uzanan alanları içine alacak şekilde Kuzey Kutbu’nda yaşar. Yaz aylarında Kanada-Grönland bölgesinde, yüksek Arktik’te, büyük ölçüde koylarda ve fiyortlarda yaklaşık iki ay geçirir. Kış aylarında ise kısmen buz ile kaplı daha derin sulara doğru göç eder.3
Deniz gergedanı yaz aylarında çok az beslenir ve bu aylarda midesinde genellikle kutup morina balığı ve kalamar izleri bulunur. Bununla birlikte, sonbaharın sonlarında ve kışın yoğun bir şekilde Gonatus kalamarı ve Grönland pisi balığı ile beslenir.4 Avladığı türlerin sınırlı olması, iklim değişikliği gibi dış baskılardan daha kolay etkilenmesine ve uyum sağlama yeteneğinin sınırlı olmasına neden olur. Katil balinalar ve kutup ayıları (insanlar dışında) bilinen tek deniz gergedanı avcılarıdır.5 Katil balinalar, deniz gergedanlarını koylarda ve fiyortlarda yoğun gruplar halinde bulunduğu yaz mevsiminde avlarlar.6 Kutup ayıları ise deniz gergedanlarını sudan çıkarmak için deniz buzunu bir platform olarak kullanmak zorunda olduklarından, kutup ayısı yırtıcılığı kış ve ilkbaharla sınırlıdır.
Nadir olarak yüzlerce bireyden oluşan gruplar halinde bulunsa da deniz gergedanları genellikle 5-10 kişilik gruplar halinde hareket eder. Gruplar genellikle cinsiyetlere göre ayrılır. Yetişkin erkekler kendi aralarında gruplaşırken dişiler yavrularıyla ve diğer olgunlaşmamış erkeklerle birlikte seyahat eder.7 En derin dalışları 1500 metreyi aştığı düşünülmekte ve bu, onları en derine dalan deniz memelileri arasına yerleştirmektedir. Deniz gergedanlarının dalış süresinin ortalama 22 dakika kadar olduğu tahmin edilmektedir. Gözlemlenen dalışlar genellikle bu sınırın oldukça altında olup birkaç dalışın 30 dakikayı aştığı da görülmüştür.8
Çiftleşmenin Mayıs-Haziran aylarında gerçekleştiği ve 11-15 aylık bir gebelik süresinin ardından doğumların hem Grönland hem de Kanada’da Haziran-Ağustos aylarında gerçekleştiği bilinmektedir.9
Deniz gergedanları, 20. yüzyılın başlarındaki birkaç on yıllık kısa bir dönem dışında hiçbir zaman büyük ölçekli ticari avcılığın hedefi olmamıştır.10 Petrol ve gaz arama-çıkarma faaliyetlerinin Arktik bölgede sıklaşması ve gemi trafiğinin ciddi bir şekilde artmasının beklenmesi, deniz gergedanları için muhtemel yaşam alanının bozulması ve değişimi anlamına gelmektedir.11 Güncel olarak Uluslararası Doğa Koruma Birliği’nin Kırmızı Listesi’nde “asgari endişe duyulan tür” olarak listelenmişlerdir ve yetişkin birey sayısı 123.000 olarak tahmin edilmektedir.
