İng. Foehn Wind
Fön rüzgârları, dağların özellikle rüzgâr altı yamaçlarında oluşan, sıcak, kuru ve hızlı rüzgârlardır. Fön rüzgârları, dünyanın değişik yerlerindeki dağ sıralarında oldukça sık meydana gelir ve örneğin, Kuzey Amerika Rocky Dağları’nda “Chinook”, And Dağları’nda “Zonda” rüzgârları gibi yerel isimlerle de hitap edilir. Ancak, bu tanımlama ilk olarak Alpler üzerinde oluşan rüzgârlar için kullanılmıştır. Fön rüzgârlarının oluşumu farklı mekanizmalar ile kontrol edilir. Ancak, en yaygın olanı nemli hava kütlelerinin bir dağ sırasının hâkim rüzgâra maruz kalan tarafını etkilemesiyle oluşur. Dağların hâkim rüzgâra maruz kalan tarafında nemli hava kütleleri daha yüksek alanlara doğru tırmanmaya başladıkça genleşip soğur ve yağmur veya kar olarak gizli ısıyı serbest bırakır. Aynı hava kütleleri, dağların zirvesine ulaşıp dağın diğer yamacında alçalmaya başladığında nemini kaybettiği için oldukça kurudur. Alçalma hareketi sırasında hava kütleleri sıkıştırılır ve alçalma boyunca hızla ısınmaya başlayarak kuru, sıcak ve yüksek hıza sahip fön rüzgârlarını oluşturur. Bunun birlikte, potansiyel olarak daha sıcak havanın yukarıdan dağların rüzgâr altı yamaçlarına adyabatik olarak (çevreyle herhangi bir ısı alışverişinin olmadığı) indiği durumlar ile gene dağların rüzgâr altı yamaçlarında bulutlanmanın daha az olması neticesinde daha fazla güneş radyasyonu ve ısınmanın oluşması gibi durumlar da fön rüzgârlarının oluşumunu tetikleyebilmektedir.1
Fön rüzgârlarının etkili olduğu alanlardaki hava ve yüzey koşullarını etkileyip değiştirme potansiyelleri yüksektir. Örneğin, dağ sırasının hâkim rüzgâra maruz kalan tarafında yağışlı ve soğuk koşullar oluşurken, diğer taraftaki yamaçlarda daha sıcak ve kuru koşullar hâkim olur. Bu etkiler genel olarak fön etkisi olarak adlandırılır. Fön rüzgârlarının yarattığı ani sıcaklık yükselmeleri ve kuru hava özellikle kutup bölgelerinde buzul kütlelerinde ani erimelere neden olabilir ve buz raflarının parçalanmasına katkıda bulunabilir.2 Şu ana kadar Antarktika kıtasında ölçülen en yüksek sıcaklık değeri (6 Şubat 2020’de 18.3 derece) kuzey Antarktika Yarımadası’ndaki dağ sırasının doğu yamaçlarındaki fön rüzgârları ile tetiklenen ani sıcaklık yükselmesi sonucu meydana gelmiştir.3 Gene benzer bir şekilde, Antarktika kıtasının bir önceki en yüksek sıcaklık rekoru da (24 Mart 2015’te 17.5 derece) kuzey Antarktika Yarımadası’ndaki dağ sırasının doğu yamaçlarındaki fön rüzgârları ile tetiklenmiştir (Şekil 1).4
