Fridtjof Nansen, Norveç’in yetiştirdiği en büyük devlet adamlarından biri olarak görülür. Sporcu, kâşif, bilim insanı, hümanist, diplomat ve Nobel Barış Ödülü sahibi olmasıyla öne çıkmış; bilimin ve insanlığın hizmetinde bir yaşam sürmüştür. Hayatı ve başarıları ile sadece Norveç’in ulusal kimliğine katkı sağlamamış aynı zamanda uluslararası alanda tanınmış ve saygı görmüştür.
Şekil 1: Fridtjof Nansen’in portresi, 1890.
Gençlik yılları ve ilk bilimsel araştırmalar
Nansen, 1861’de Kristiania’da (Oslo) doğmuştur. 1881’de Oslo Üniversitesi’nde zooloji alanında eğitim görmeye başlamış, sonraki yıllar içinde yeteneğini, bilimsel ilgilerini, araştırma ve yeni yerler keşfetme isteğini ona uluslararası tanınırlık kazandıran bir dizi parlak başarıda birleştirmiştir.1
1882’de “Viking” adlı bir gemi ile Arktik zoolojisini yerinde incelemek için yaklaşık beş aylık bir deniz yolculuğuna çıkmıştır.2 Kutup ayıları ve fok balıkları dışında, akıntılar ve buz oluşumuyla ilgili gözlemleri ona Bergen Üniversitesi Müzesi’nde müze müdürü olarak çalışma ve bilimsel araştırmalar yapma fırsatı sağlamıştır.3
Kayakla atlama ve kros kayağı yarışmalarına katılabilmek için 1884 kışında, Bergen’den Oslo’ya kadar dağları kayakla geçmesi ülke çapında büyük ilgi görmüştür.4 “Merkezi Sinir Sisteminin Histolojik Elementlerinin Yapısı ve Kombinasyonu (The Structure and Combination of the Histological Elements of the Central Nervous System)” başlıklı tezi ile 1887’de Oslo Üniversitesi’nden doktora derecesini almıştır.5
Grönland geçişi
Doktora eğitimi sonrası, 1888’de beş arkadaşıyla (üç Norveçli ve iki Sami) birlikte Grönland’ı doğudan (Sermilik Fiyordu) batıya kayakla geçme (Godthaab yerleşim yeri) fikrini hayata geçirmiştir. O dönemde köpekleri, kızakları ve geri çekilecek bir üsleri olmayan (donanım ve erzak, kayaktan yapılan kızaklarda sırtlarında taşıyabildikleri ve arkalarından çektikleri şeylerle sınırlıydı) bu kayakçıların Grönland’ın iç buzlarını, zorlu coğrafi ve iklim şartları altında geçebileceği şüpheyle karşılanmıştır. Büyük zorluklara rağmen altı haftada tamamlanan bu geçiş, dünya çapında kayak ilgisini teşvik etmenin yanı sıra aynı zamanda Nansen’in ulusal ve uluslararası alanda tanınırlığını ve saygınlığını artırmıştır. Yayınladığı bilimsel yayınlarında birçok uzmanın daha önce buzulsuz olduğuna inandığı Grönland’ın iç kısımlarının buzullarla kaplı olduğunu ortaya çıkarmıştır.7
Fram’ın yolculuğu
Grönland geçişi, Nansen’in 1893-1896’da Arktik bölgelerine yaptığı keşif gezisinin gölgesinde kalmıştır. Kuzey Kutbu’na (North Pole) ulaşmak ve deniz buzunu doğudan batıya taşıyan okyanus akıntısını (daha sonraki yıllarda “Fram Akıntısı” olarak adlandırılacaktır) kullanarak geçme planı teorik düşüncenin pratik bir uygulaması olarak ortaya çıkmış ve Norveç Hükümeti tarafından da desteklenmiştir.8
1893’te inşası ve tasarımı ile bizzat ilgilendiği Fram (İleri) isimli kutup gemisiyle denize açılmış, Sibirya’nın kuzeyinde okyanus buzunda Fram’ı donmaya bırakmıştır. Fram, okyanus akıntısıyla hareket etmiş ve Nansen’in teorisinin sağlam temellere dayandığı kanıtlanmıştır. Ancak kısa sürede geminin çok fazla güneye sürüklendiği ortaya çıkmıştır.9
Her ne kadar Kuzey Kutbu’na ulaşılmamış olsa da Fram, tüm mürettebatıyla (Nansen ve Hjalmar Johansen dışında) birlikte 1896’da güvenli bir şekilde geri dönmüş ve Nansen’e zamanın diğer kutup kâşifleri arasında emsalsiz bir itibar sağlamıştır.10
1897’den sonra Oslo Üniversitesi’nde araştırma profesörü olan Nansen, 1893-1896 yılları arasında yaptığı Arktik keşfine ilişkin altı ciltlik bilimsel gözlemini yayınlamıştır. Keşif gezisinin gözlemlerinden ortaya çıkan önemli bir bulgu, Arktik Okyanusu’nun bilinenin aksine sığ değil, birkaç bin kulaç derinliğinde olduğudur.11
Siyaset ve diplomasi
Nansen’in Fram yolculuğu sonrası geçen yıllarda Norveç’in İsveç’ten bağımsızlığını (İsveç-Norveç Birliği’nin feshi) teşvik eden ve destekleyen tutumu dikkat çekmektedir. Birliğin yapısı itibariyle iki ülke resmen eşittir. Ancak kralın İsveç doğumlu olması nedeniyle İsveç her iki ülkenin dış işlerini yönetmiştir. Norveç’in Birlik’ten ayrılma isteği, Norveç Hükümetinin kararlılığı ve halkın desteğiyle, Nansen tarafından yurtdışında (özellikle İngiltere’de) ve krizin çözümüne ilişkin iç tartışmalarda Norveç Hükümeti üzerinde sahip olduğu şöhretin de etkisiyle etkin bir şekilde kullanılmıştır. Nihayetinde Norveç, 1905’te, yaklaşık bir asırlık (1814-1905) siyasi tartışmaların ardından İsveç ile olan birliğini feshetmiştir. Nansen de 1906-1908 yıllarında Norveç’in Londra’daki ilk büyükelçisi olmuştur.12
Nansen’in hayatı ve çalışmalarından, onun hem Kuzey hem de Güney Kutbu’na ilk ulaşan kâşif ve bilim insanı olma isteği olduğu görülebilir. Bu istek, 1909’da Robert Peary’in Kuzey Kutbu’na ve 1911’de Roald Amundsen’nin Güney Kutbu’na ulaşmasıyla son bulduğunda, bilimsel kariyerine daha fazla önem vermeye karar vermiştir. Ancak I. Dünya Savaşı’nın başlaması onu tekrar siyasete sürüklemiş ve 1917’de, Norveç’in ithalata bağımlı olduğu tahılların arz güvenliğini sağlamak için ABD’ye gönderilmiştir. Müzakereler, ABD’nin Norveç’e savaşa katılması için uyguladığı baskı nedeniyle uzamış, en nihayetinde 1918’de yürürlüğe giren anlaşma ile savaştan hemen sonraki yıllarda Norveç’in gıda arz güvenliği açısından önemli bir rol oynamıştır.13
Savaş esirlerinin geri dönüşü ve kıtlık
1919’da “Versay Barış Konferansı” devam ederken, Rusya’da Bolşevikler (Kızıl Ordu) ve Menşevikler (Beyaz Ordu) arasında devam eden iç savaş kıtlıkla sonuçlanmıştır. ABD’li politika yapıcıları, gıda yardımını, Lenin rejiminden tavizler kazanmanın bir yolu olarak kullanmak istemiş ve bunun karşılığında Sovyet esaretindeki tüm Amerikalıların serbest bırakılmasını istemişlerdir.14 Bolşeviklerle müzakerelerde aracı olarak Nansen’den yardım talep edilmiş ancak iç savaş 1922’de Bolşeviklerin zaferiyle sonuçlanınca bu plandan vazgeçilmiştir.
Milletler Cemiyeti, 1920’de Nansen’i-I. Dünya Savaşı’nda Rusya tarafında esir kalan yaklaşık 250.000 kişi (Alman ve dağılmış Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’ndaki diğer birçok milletten insan) ile Almanya tarafında esir kalan tahminen 200.000 Rus’un esaretinin ortadan kaldırılması amacıyla-mahkûm değişimi düzenlemelerinden sorumlu Yüksek Komiser olarak atamıştır.15
Sovyet Rusya, Kızıl Haç’ın da yardımıyla mahkûmları serbest bıraksa da para ve mahkûmları eve götürecek gemi sorunu ortaya çıkmıştır. Nansen, İngiltere’deki nüfusu sayesinde İngiliz Hükümetini mahkûm değişimlerini finanse etmek için kredi vermeye ve I. Dünya Savaşı’ndan bu yana el konulan Alman gemisini serbest bırakmaya (esirleri Baltık’ta taşımak için kullanılmıştır) ikna etmiştir.16
Doğulu mahkûmlar, sevk edilmeyi beklerken yiyecek ve giysi ihtiyaçları, Komünist liderlerin iç savaşta Bolşevikleri destekleyen Batılı Hükümetlere olan şüphesi ve Nansen dışında kimseyle pazarlık yapmayı kabul etmemeleri nedeniyle önemli sorunlar yaşanmıştır . Sorun büyük ölçüde Berlin’deki “Nansen Aid” olarak bilinen bir ofisten Sovyetler Birliği topraklarındaki mahkûmlar için yiyecek, giysi ve ilaç tedarikiyle çözülebilmiştir.17
Savaş esirleri ile ilgili olarak Nansen 1922’de hazırladığı raporunda; 26 farklı ülkeden 400.000’den fazla savaş esirinin ülkesine geri gönderilmesinin tamamlandığını Milletler Cemiyeti’ne bildirmiş ve bu pratik çalışmanın büyük kısmını gerçekleştiren Uluslararası Kızıl Haç Örgütü’ne de teşekkür etmiştir.18
Nansen pasaportu ve Nobel Barış Ödülü
Kızıl Haç, Nansen’in adını farklı bir bağlantıyla uluslararası alanda duyurmuştur. Lenin, iç savaştan sonra Batı’ya kaçan binlerce Rus’u milliyetlerinden mahrum ettiğinde, vatansızlık onların sınırları geçmelerini engellemiş, Kızıl Haç da Nansen’in adını mülteciler için özel bir pasaportta kullanmayı önermiştir.19
Milletler Cemiyeti bu fikri 1922’de onaylamış ve aynı zamanda Nansen’i ilk Mülteciler Yüksek Komiseri olarak atamıştır. Nansen pasaportu çok rağbet görmüştür; Anna Pavlova, Igor Stravinsky, Marc Chagall ve Sergey Rachmaninov gibi Rus sanatçıların Batı’da yeni hayatlarına başlamasına olanak sağlamıştır.20
Nansen’in bu diplomatik başarıları “Savaş esirlerinin ülkelerine geri gönderilmesinde, uluslararası yardım çalışmalarında ve Milletler Cemiyeti’nin Mülteciler Yüksek Komiseri olarak oynadığı lider rolünden dolayı” ona 1922’de Nobel Barış Ödülü’nü kazandırmıştır.21 Roland Huntford; Nansen’in Barış Ödülü’nü kazanmak için en kısa süreyi harcayan kişi olmasına rağmen, onu gerçekten hak eden bir kişi olduğunu belirtmektedir.22
Türkiye ve Yunanistan arasında mübadele
Nobel Barış Ödülü’nden sonra, Nansen, 1922’de Yunan Hükümetinin isteği, Milletler Cemiyeti’nin onayı ve Türkiye’nin kabul etmesiyle birlikte; Türkiye ile Yunanistan arasında ortaya çıkan karmaşık bir anlaşmazlığı (mübadele sorununu) çözmek için çalışmıştır. Nansen, her iki ülkeye yaptığı ziyaretler ve yetkililerden aldığı bilgiler kapsamında iki devlet arasında nüfus mübadelesi yapılmasının zorunlu olduğuna karar vermiştir. Türk ve Yunan Hükümetlerinin bu konuda ikna edilmesi sonrası, Yunanistan’daki Müslümanlar (Batı Trakya’da ikamet edenler hariç) ile Türkiye’deki Hristiyan Rumlar (İstanbul, Gökçeada ve Bozcaada ikamet edenler hariç) nüfus mübadelesine tabii tutulmuştur.23
Nansen’in son yılları, Ermeni meselesi ve ölümü
1925’te komünizm korkusunun kışkırttığı Norveçli muhafazakârlar, uluslararası diplomatik başarılarıyla öne çıkan Nansen’i güçlü bir lider olarak aralarında görmek istemişlerdir. Nansen, muhafazakârların Norveç’te komünizme ve sosyalizme karşı yürüttüğü çabalara adını vermesine rağmen başbakanlığa aday olmayı reddetmiştir. Bunun yerine son yıllarında, İtilaf Devletleri’nin I. Dünya Savaşı’nda Ermenileri Türklere karşı ayaklanmaya çağırmalarının bir sonucu olarak Osmanlı Devleti’nden tehcir edilen Ermeniler için Sovyetler Birliği’nde yurt elde etmeye çalışmıştır.24
Milletler Cemiyeti’nde uzun süren ve sonuçsuz kalan tartışmalardan sonra, Ermeni mültecileri sorununun Uluslararası Çalışma Örgütü’ne (ILO) devredilmesine karar verilmiştir. Ermeniler için Mülteciler Yüksek Komiserliği tarafından yasal koruma sağlanmış, ancak iş, barınma, yiyecek ve gelir bulunamamıştır.25 Nansen, daha önce Ermenilere yardım sözü veren Milletler Cemiyeti üye devletlerinin daha sonra tüm yükümlülüklerini unutmalarını sert bir şekilde eleştirmiştir.26 Nitekim Ermenistan’a yaptığı ziyaretten sonra Türkiye ve Türkler aleyhindeki oldukça eleştirel “Ermenistan ve Yakın Doğu (Armenia and the Near East)” adlı kitabını yayınlamıştır.27
Ermeniler ile ilgili çalışmaları 1920’lerin sonlarında Nansen’in sağlığını büyük ölçüde zayıflatmıştır. Arktik boyunca bir zeplin uçuşu için düzenlemeler yapmakla meşgul olduğu bir süreçte, 13 Mayıs 1930’da aniden geçirdiği bir kalp krizi nedeniyle hayata veda etmiştir.28
