Lat. Physeter macrocephalus
İng. Sperm Whale
İspermeçet balinası, en sıra dışı deniz memelilerinden biridir. Alışılmadık derecede büyük vücut boyutlarına, cinsiyete bağlı çiftyapılılığa, büyük beyin boyutlarına, popülasyon dağılımına, dalış derinliklerine ve dalış sürelerine sahiptir. İspermeçet balinası, dişli balinaların en büyüğüdür. Erkekler ve dişiler arasındaki vücut ağırlığı ve boy bakımından en büyük farka sahip deniz memelisidir. Yetişkin dişiler yaklaşık 11 metre uzunluğa ve 15 ton ağırlığa ulaşırken fiziksel olarak olgun bir erkek yaklaşık 16 metre ve 45 ton ağırlığındadır.1
İspermeçet balinasının en belirgin özelliği, hayvanın boyunun dörtte biri ile üçte biri kadar olan, alt çenenin üzerinde ve kafatasının önünde yer alan büyük, kompleks bir burun yapısına sahip olmasıdır. Bu burun yapısının içinde etrafı kaslarla sarılmış şekilde, isimlendirilmesinde de önemli rol oynayan “ispermeçet” organı bulunur. Bu organ, içi “spermaceti yağı” ile dolu ve her iki ucunda hava keseleri bulunan, süngerimsi dokudan oluşan, kabaca elips şeklinde bir organdır. Balmumu özelliklerine sahip olan ispermeçet yağı, diğer dişli balinaların çoğunun “melon” ismi verilen organlarında bulunan yağlardan kimyasal olarak farklıdır.
Benzer büyüklükteki balinalarla karşılaştırıldığında, bir ispermeçet balinasının su püskürtmesi nispeten görülmesi zordur. İspermeçet organının ve ilişkili yapılarının temel işlevi, ispermeçet balinasının su altı repertuvarının önemli bir kısmını oluşturan ve son derece güçlü bir ekolokasyona sahip olmalarını sağlayan “tıkırtılarını” oluşturmak ve odaklamaktır. Tıkırtılar hem yiyecek arama hem de sosyal sinyaller için kullanılır. İspermeçet balinalarının kafataslarının arkasında, katil balina ile, bir hayvanın sahip olduğu bilinen en büyük beyin bulunur. Yetişkin erkek ispermeçet balinasında beynin ortalama ağırlığı 7,8 kilogramdır.2
Çoğu ispermeçet balinasında vücudun çoğunluğu koyu gridir, ancak genellikle göbeklerinde beyaz lekeler bulunur. Bazı yetişkinlerde, özellikle erkeklerde, başın çevresinde daha büyük beyaz lekeler olduğu da görülür. Yüzgeçleri nispeten küçüktür ve kürek şeklindedir. Kuyrukları oldukça düz ve üçgen şeklindedir. Sırt yüzgeci kısa, kalın ve genellikle yuvarlaktır. Özellikle olgun dişilerde beyaz veya sarımsı kaba bir nasır ile kaplandığı gözlemlenmiştir.3
Dünyada ispermeçet balinaları kadar geniş bir alana yayılmış çok az hayvan bulunmaktadır. Her iki yarım kürede de buz sahanlıklarının yakınında görülebilirler. Ekvator boyunca ve özellikle Pasifik’te de yaygındırlar. Dişi ispermeçet balinaları neredeyse her zaman 1000 metreden daha derin sularda ve 40°den daha alçak enlemlerde yaşar, bu da kabaca 15°Cden yüksek deniz yüzeyi sıcaklıklarına karşılık gelmektedir.4
Diyetlerine bakıldığında, dişi ispermeçet balinalarının genellikle kalamarla beslendiği görülmektedir. Dişiler, dev kalamar ve jumbo kalamar gibi çok daha büyük avların yanı sıra bazı balık türlerini de tüketir. Erkekler dişilerle aynı kalamar türlerini tüketmekle beraber daha büyük bireyleri yemeye eğilimlidir. Dişilere ek olarak erkekler, Antarktika sularında bulunan devasa kalamarlar gibi büyük ölçüde daha yüksek enlemlerle sınırlı olan türleri de yer.
Dişi ispermeçet balinaları oldukça sosyal bir hayat sürdürmekte ve çoğu zaman akrabalarını da içeren diğer dişilerle hareket eder. İspermeçet balinası toplumunun temel unsuru, yaklaşık 10 dişi ve yavrularından oluşan bir “anasoy” adı verilen aile birimidir.6 Dişilerin çoğu, hayatlarını yakın dişi akrabalarıyla aynı birimde geçirir. Bununla birlikte iki veya daha fazla anasoy grubu bir araya gelebilir ve yaklaşık 20 hayvandan oluşan uyumlu bir grup olarak birkaç saat veya gün boyunca birlikte seyahat edebilir. Sosyal birimlerde, yavruları olmayan dişilerin de gruptaki yavruları emzirdiği görülür ve gençler için ortak bakım vardır.7
İspermeçet balinalarının yiyecek arama ve dinlenme üzerine iki farklı davranış biçimi vardır. Yiyecek ararlarken tekrar tekrar derin dalışlar yaparlar. Klasik dalışlar yaklaşık 600 metreye kadardır ve yaklaşık 45 dakika sürer. Bunun dışında çok daha derin (1000 m’den fazla) veya daha uzun dalışlar da gözlemlenmiştir.8 Dişi ve genç ispermeçet balinaları, zamanlarının yaklaşık %75’ini yiyecek aramakla geçirir.9 Bununla birlikte birkaç saatlik periyotlarda, genellikle öğleden sonraları, yüzeyde veya yüzeyin yakınında toplanırlar. Bu zamanlarda davranışları oldukça değişkendir. Bazen saatlerce hareketsiz ve sessiz, birbirine yakın kümeler halinde uzanabilir ve dinlenebilirler.10
İspermeçet balinaları çok düşük bir doğum oranına, yavaş büyümeye, yavaş olgunlaşmaya ve yüksek hayatta kalma oranına sahiptir. Gebelik süreleri 14-16 ay arasında değişir. Yaklaşık 5 yılda bir doğum yaparlar. Doğal ölüm oranları ve nedenleri hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Ortalama yaşam sürelerinin 50 yıl olduğu tahmin edilmektedir.11 Sadece dişilerden, erkeklerden veya her cinsiyeti de içeren gruplar, zaman zaman kıyı şeritlerinde toplu hâlde karaya vurur.
Balina avcılığı, 1972’de balina yağı kullanımına ilişkin yasaklar getirilene kadar, ispermeçet balinaları da dâhil olmak üzere büyük balinaların neredeyse yok olmasına yol açmıştır. Uluslararası Balina Avcılığı Komisyonu, ispermeçet balinalarına 1985’te tam koruma sağlamıştır ve bu tarihten itibaren popülasyonları hızlı bir şekilde toparlanma sürecine girmiştir. Dünyadaki toplam birey sayısı bilinmemekle birlikte yüz binlerce olduğu tahmin edilmektedir. Şu anda, balık ağlarına dolanma ve gemilerle çarpışmalar, ispermeçet balinası popülasyonu için en büyük tehditlerdendir. Diğer tehditler arasında deniz çöplerinin yutulması, okyanus gürültüsü ve kimyasal kirlilik sayılabilir. Uluslararası Doğa Koruma Birliği’nin Kırmızı Listesinde tür, tehdit altında “hassas” olarak listelenmiştir.
