İng. Jökulhlaup
Jökulhlaup, İzlandaca bir kelimedir (yo-KOOL-lahp olarak telaffuz edilir) ve buzul seli anlamına gelir.1 Buzul kaynağındaki su, buz ve döküntünün kaynaktan taşması ve ani olarak sel şeklinde akmasıdır. Jökulhlaup terimi başlangıçta, İzlanda’nın Vatnajökull kentindeki iyi bilinen jeotermal ısıtma ve bazen de volkanik bir buzul altı patlaması tarafından tetiklenen, buzul altı patlama sellerini açıklamak için kullanılmıştır. Günümüzde, buzul sellerini tanımlamak için kullanılan glasiolojik/buzul bilim terminolojisinde benimsenen bir terimdir.2
Jökulhlauplar;
1. buzulların üzerinde, altında veya önünde bulunan göllerdeki suyun aniden taşmasıyla,
2. jeotermal alanların üzerindeki buzulların altındaki göllerin periyodik olarak taşmasıyla,
3. volkanik patlamalar sırasında buzulun çıkan lav tarafından eritilmesi sonucu oluşan sulu bulamacın sellenmesi yoluyla meydana gelirler.1
Bu nedenlerden ilkinde jökulhlaup, atmosferik koşullar altında ısınan buzulların ergimesi ile meydana gelir. Muhtemelen dünya çapında en yaygın jökulhlaup türü budur. Alpin tip buzullardaki (bkz. buzul) jökulhlauplarda, buzulun erimesi veya buzul önündeki gölün patlaması sonucu taşan su, önündeki malzemeyi vadi boyunca aşağı doğru sürükler (Şekil 1). Bu tür jökulhlauplar yüksek dağların vadilerinde bulunan yerleşim alanları için tehlike oluşturur. Kıtasal tip buzullardaki (bkz. buzul) jökulhlaup, buzul içerisindeki suyun hareketi sonucudur. Kıtasal buzullar içerisinde hareket eden su, buzulu eriterek buzul içinde kanalların oluşturur, buzulu parçalar ve eritir. Erime sonucu oluşan büyük miktardaki su taşarak büyük bir sele neden olur. İzlanda gibi kıtasal buzulların olduğu yerlerde gelişen bu tip jökulhlauplar, yerleşim alanları için büyük bir tehdittir.1 Ülkemizin en yüksek dağı olan Ağrı Dağı’nın zirvesinde bulunan buzulların küresel ısınması son yıllarda lokal jökulhlaup oluşumuna neden olmaktadır3.
Volkanik aktivitelerle ilişkili jökulhlauplar temel olarak iki tiptir. Birincisi, jeotermal alanların (ısısı yüksek olan) üzerindeki buzun sürekli olarak erimesi ile oluşan jökulhlauplardır. Jeotermal alanlarda buzulun alttan ısınmasıyla buzul altı gölleri ve bunları besleyen buzul altı kanalları oluşur. Bu tür buzul altı gölleri periyodik olarak taşar ve sellenir.1 Jeotermal ısı alanları üzerinde bulunan İzlanda’daki Grímsvötn buzul altı kaldera gölü, en yaygın olarak bilinen jökulhlaupların kaynağıdır. Orta Çağ’dan beri Grímsvötn’de 40’tan fazla jökulhlaup meydana geldi. Skeidarárjökull buzulunda son 10 bin yıl boyunca gelişen taşkınlar, 1000 km² alanı sular altında bıraktı ve 100-250 m kalınlığında tortu ile dünyanın en büyük aktif buzul önü düzlüğü olan Sander düzlüklerini oluşturdu.4 Volkanik aktivitelerle ilişkili jaökulhlaupların ikinci tipine ait olanlar doğrudan volkanik patlamalarla ilişkilidir. Buzul alanlardaki volkanik aktivitenin oluşturduğu sıcak tefra ve/veya lav akıntılarının erittiği buzul suyunun sellenmesi ile meydana gelir. Bu tür taşkınlar genellikle jeotermal kökenli taşkınlardan daha yüksek deşarj ve tortu yüküne sahiptir. Sonuçta ortaya çıkan taşkınlar sulu çamur ve buzul blokları içerir.1 İzlanda’nın güneyindeki Eyafjallajökull volkanı, 14 Nisan 2010’da büyük bir buzul altı patlaması ile faaliyete geçerek saatler içinde 200 m kalınlığındaki buzulu eritti. Buz örtüsünün hızlı erimesi, yanardağın kuzey ve güney yanlarından aşağıya doğru Markarfljót kasabasını sular altında bırakan bir jökulhlaup üretti.5 Katla’nın 1918’deki patlaması büyük bir jökulhlaup üreterek, İzlanda’nın güney sahillerini 5 km genişletti6. Dünyanın birçok bölgesinde bulunan, Katla gibi bir yüzyıl içinde birkaç kez faaliyet gösteren volkanlar potansiyel jökulhlaup tehlikesi arz etmektedir.
