İng. Katabatic Winds
Katabatik rüzgârlar yerçekimi etkisinde yamaç aşağı gerçekleşen ve büyük ölçüde topoğrafya tarafından kontrol edilen, yoğun, soğuk hava akışıdır.1 Katabatik rüzgârlar dünyanın değişik yerlerindeki dağ sıralarında ve yüksek platolarda sıkça görülür ve gözlendikleri yere göre farklı yerel isimler alır. Adriyatik’te bora rüzgârı, Güney Kaliforniya’da Santa Ana rüzgârı, Grönland’da piteraq rüzgârı ve Japonya’da oroshi rüzgârı, bunlara örnektir. Fön rüzgârları (bkz. Fön Rüzgârı) yüksek yerlerden yamaç aşağı aktığı için bazen katabatik rüzgâr olarak değerlendirilse de soğuk hava akışını temsil etmez.
Katabatik rüzgârlar yüksek bir alandaki soğuk hava ile daha alçak yerlerdeki sıcak hava kütleleri arasında oluşan basınç farkının yarattığı akım ile tetiklenir. Yüksek buz tabakalarının, karlı veya soğuk yüksek platoların ya da dağ zirvelerinin olduğu yerler alçak alanlara göre daha düşük sıcaklıklara sahiptir. Geceleri ısı kaybeden bu yerler daha da soğur ve kuru soğuk havanın kütlesi artarak yüzeye doğru iyice çökmeye başlar. Bu çökme sonucunda soğuk alanlar üzerinde bir yüksek basınç alanı oluşur ve buralardaki yoğun soğuk hava tabakası yerçekimi etkisi ile aşağı yönlü bir ivmeyle vadi ve ova gibi görece daha sıcak ve daha az yoğun hava kütlelerinin oluşturduğu alçak basınç alanlarına, yüksek hızlarda akmaya başlar. Dağ-vadi katabatik akışlarında yüzey rüzgâr hızları genellikle saatte 10-15 kilometredir ancak uzun vadi yamaçlarında bu değerler saatte 30 kilometreyi aşabilir. 2
Katabatik rüzgârlar Antarktika ve Grönland’ın geniş ve buzla kaplı yüksek iç platolarında ve dağlık alanlarda çok düşük hava sıcaklığı nedeniyle çöken yoğun havanın kıyı kesimler gibi daha alçak seviyedeki yerlere doğru akmasıyla sıkça gözlenir (Şekil 1). Yüksek yerlerden kıyılara ve açık denize ulaşan güçlü katabatik rüzgârlar, deniz buzulunu da ittirerek kıyı kesimlerde polinya olarak da bilinen açık su alanlarının oluşmasına da neden olabilmektedir (Şekil 1 ve Şekil 2). Özellikle güneş radyasyonunun olmadığı iç kısımlardaki geniş buzul yüzeylerinde, büyük bir soğuk hava havuzunun oluştuğu kış aylarında katabatik rüzgâr oluşumu çok belirgindir.3 Ayrıca özellikle Antarktika’da bu tür geniş buzul kütleleri üzerinden vadilere veya kıyılara doğru oluşan ve yamaç akışları, yerçekimi gibi faktörlerle şiddeti daha da artan katabatik rüzgârların hızı kıta çevresinde bazen saatte 200 kilometre civarına kadar çıkıp kasırga şiddetindeki değerlere ulaşabilmektedir.2
