İng. Antarctic Continental Shelf
Şekil 1. Antarktika’daki Batı ve Doğu olarak ayrılan yarımadalar ve tüm kıtayı çevreleyen kıta sahanlıkları (continental shelves)7
Kıta Sahanlığı (continental shelf), kıtaların deniz altında bir noktaya kadar belli bir eğim ile devam etmesiyle gelişen düzlük ve taraça alanına verilen isimdir.1 En geniş tanımlamayla, kıta sahanlığı, okyanusun altında uzanan bir kıtanın kenarıdır.2 Kıta sahanlığı, bir kıtanın kıyı şeridinden, şelf kırılması adı verilen eğimin ani olarak düştüğü yere kadar uzanır. Kıta yamacı ise kırılmanın olduğu yerden yani şelften derin okyanus tabanına doğru eğimlenerek devam eden alanı tanımlamaktadır2.
Antarktika kıta sahanlığı, Güney Okyanusu’nun altında Antarktika kıtasını çevreleyen jeolojik bir oluşumdur (Şekil 1).3 Okyanus suyunun Antarktika kıtasal yamacı (Antarctica continental slope) boyunca kıyıya nüfuz etmesi, Antarktika kenar denizlerine ısı vererek küresel deniz seviyesinin yükselmesinde önemli bir rol oynamakta ve böylece buz tabakalarının alt kesimlerinin erimesine katkıda bulunmaktadır3. Antarktika’daki kıta sahanlığı, genellikle dardır ve oldukça derindir. Kıyı kenarı ortalama 500 metre derinlikte (küresel ortalama yaklaşık 100 metre) ve en derin çukuru 2000 metre derinliğe kadar devam etmektedir.4 Penguenler, soğuk su balıkları ve kabuklulardan oluşan, gelişen bir ekosisteme de bu kıta sahanlığı ev sahipliği yapmaktadır.5
Şekil 2. Antarktika kıta sahanlığını gösteren blok diyagram.8
Antarktika’daki Ross ve Weddell Denizi önemli iki ana körfez oluşumları olarak kıtada yeralmaktadır6. Pasifik ve Atlantik okyanuslarının güney kısımlarında bulunan bu derin körfezler, kıtayı armut biçiminde ve iki farklı büyüklükte bölgeye ayırmaktadır (Şekil 1).6,7 Doğu Antarktika, büyük oranda doğu boylamlarında bulunmakta ve tamamen batı boylamlarında bulunan Batı Antarktika’dan da oldukça büyük bir alana sahiptir (Şekil 1).
Antarktika anakayası, kıtaya doğru eğimli olduğunda, ılık, derin okyanus suyu, buz tabakasının altından aşağıya doğru akabilir ve bir hat boyunca ezilerek sürüklenebilir (Şekil 2). Erime, her yıl 20 ila 50 metre buz kalınlığı kadar olabilir. Buzulun tabanı çekildikçe, kıtasal buzun tutumu üzerindeki baskı azalır ve buz tabakasını besleyen buzul şelfi hızlanır ve böylece buz tabakası daha da incelir ve geri çekilir (Şekil 2).8
Antarktika buz tabakası veya sahil şeridinden şelf kırılmasına kadar olan mesafe onlarca km’den (Doğu Antarktika veya Batı Antarktika Yarımadası’nda) yüzlerce kilometreye (Ross ve Weddell Denizleri) kadar değişmektedir.9 Antarktika’da kıta yamacı oldukça diktir ve ne yazık ki çok iyi bir şekilde haritalanamamıştır.9 Ancak batimetri verileri bulunan yerlerde, derin buzul kanalları ve kanyonların oldukça belirgin olduğu görülmektedir.9 Rusça kökenli “Polinya” kelimesi, buzlarla sarılı açık su bölgesi anlamına gelir ve Antarktika’da sıkça rastlanır.10 Polinyaların büyüklüğü iç denizler kadar olabilmektedir.10 Antarktika kıtasında hakim rüzgâr türü olan katabatik rüzgârların etkisiyle buzların kuzeye doğru hareket ettiği bölgelerde, kıtaya yakın alanlarda polinyalar sıklıkla oluşmaktadır.9 Güçlü rüzgarlar ve düşük hava sıcaklıkları okyanusun büyük miktarda ısı kaybetmesine yol açar, bu da yeni deniz buzunun oluşumuna sebep olur.9 Ancak, iklim değişiklikleri, Antarktika’yı birçok düzeyde ve önemli ölçüde etkilemektedir (buzda, okyanusta ve okyanusu yönlendiren rüzgârlarda).8 Son 40 yıldır meydan gelen rüzgârlardaki değişim önemli bir konu olarak gündemdedir. Bu rüzgârlar, derin okyanus katmanlarını kıta sahanlığına sürüklemektedir8. Kıtayı çevreleyen hızlı rüzgârlar, Amundsen Denizi’nin kıyısına doğru daha derin ılık suları iter. Antarktika, öne çıkan devasa, yüksek bir kıta olarak, bu dairesel, batıdan esen rüzgâr düzenini dengede tutar. Ancak, orta enlemler ısındıkça rüzgârlar bu hareketsiz kara kütlesine doğru sıkıştırılır. Darboğaz etkisi, yüzey suyunu dışa doğru iterken, derin ılık okyanus katmanını içeriye doğru sürüklemektedir.8
Antarktika kıta sahanlığı (continental shelf), geçmiş iklim değişimleri, biyojeokimyasal döngü ve ekosistem işleyişini anlamada önemli bir role sahiptir.8,9 Geçtiğimiz 34 milyon yıl içinde, Antarktika kıta sahanlığı, buz tabakasının yükü, termal çökme ve tekrarlanan buzullardan kaynaklanan erozyon nedeniyle giderek derinleşmiştir.11 Antarktika kıyılarındaki tortul çökellerinde kaydedilen bu derinleşme, geçmiş iklim koşullarındaki değişimlere, orta Miyosen optimum iklim (15 milyon yıl) ve Antarktika buz tabakasının dinamik yanıtları olarak ortaya çıkmaktadır.11 Son yıllarda yapılan bilimsel çalışmalarla, kıta sahanlığındaki erozyon, orta Miyosen (15 milyon yıl) buzullaşması ve geç Pleyistosen buz tabakası simülasyonlarına dayanarak geçmiş iklim koşulları ortaya konmaya başlamıştır.11 Bu nedenle, yeni modelleme tekniklerinin geliştirilmesiyle birlikte, topoğrafik ve batimetri haritalarının iyi bir şekilde hazırlanması, iklim modellerinin gerçekleştirilmesinde oldukça önemli bir rol oynayacaktır.
