İng. Polar diving

Dalış, ekipman yardımıyla çoğu zaman keşif ve eğlence amacıyla gerçekleştirilen su altı aktivitelerinden biridir. Günümüzde nefes tutarak (serbest dalış), satıhtan destekli, tüplü, saturasyon dalışı gibi yöntemler aracılığıyla uygulanmaktadır. Dalgıçlar sağlıklı bir dalış yapabilmek için temel ve teknik bilgi içeren, pratik uygulamalarla zenginleştirilmiş eğitimleri almak zorundadırlar. Ancak böyle dalışın sorunsuz tamamlanması için gerekli olan becerileri geliştirebilirler. Arktik ve Antarktika bölgeleri yani kuzey ve güney kutuplarda buzla kaplı alanlar vardır. Bu bölgelerdeki buz tabakasının altına özellikli eğitim gerektiren araştırma amaçlı dalışlar gerçekleştirilir. Buz dalışı, suya giriş ve çıkışın buz kütlesi ile kaplı açık denizde veya açılan delik aracılığıyla buz tabakasının altına yapılan dalıştır. 4,5 ⁰C altında su sıcaklığı olan ortamda yapılır ve zorlu çevre koşullarında tıbbi destek, lojistik desteğe kuvvetle ihtiyaç duyulan, özel eğitim ve ekipman gerektiren dalıştır.¹ Ortam koşullarına bağlı olarak fizyolojik, emosyonel ve mental stres, normal koşullardan daha ağır basar. Antarktika ve Arktik bölge başta olmak üzere, farklı coğrafi bölgelere ait buzul ortamlar bilim insanlarının yıllardır ilgisini çekmektedir. Ekstrem koşullarda başta deniz biyolojisi olmak üzere, ekoloji, canlı çeşitliliği ve insan fizyolojisi konusunda araştırma projeleri yürütülmektedir. Projelerin su altı ile ilgili olanlarında ancak dalışlar yapılarak gerekli veriler toplanmaktadır.² Bilimsel araştırma dışında, rekreasyonel, toplum güvenliği (arama ve kurtarma) ve ticari amaç için de buz dalışı yapılabilir.

Kutuplarda dalışla ilgili kayıtlara geçen ilk dalış, 1902 yılında Willy Heinrich’in Antarktika’daki dalışıdır.^2,3 İlerleyen yıllarda İzlanda bu alanda bilgi ve tecrübelerin geliştirilmesinde katkıda bulunmuştur. 1900’lü yıllarda kurtarma dalgıçları, dolaşmış balıkçı ağlarını kurtarmak amacıyla zamanın teknolojisiyle başarılı dalışlar yapmışlardır. 1950’lere gelince İzlanda Sahil Güvenlik Kurumu, açık denizlerde donma noktasına yakın sulardaki dalışlar için yeterli bilgi ve beceriye sahip, donanımlı dalgıçlar yetiştirilmesine öncülük etti. 1957 yılında, Antarktika’da büyük bir adım sayılan bilim insanlarının araştırma amaçlı buz dalışını başarıyla gerçekleştirdi. Geleceğe dönük planlamalarla, bir saat süren dalışlarla ıslak elbise, kuru elbise, çift soluma hortumlu regülatör gibi dalış ekipmanlarının ortam koşullarına uygunlukları test edildi.^3,4

Buz dalışı tatlı ve tuzlu sularda yapılabilir. İki ortamın buz karakteri bazı farklılıklar gösterir. Akıntı, rüzgâr ve dalgalarla şekillenen buz kütleleri farklı biçimlerde olabilir. İki metreden başlayıp 50 metre kalınlığına ulaşan buzul kütleleri oluşur. Buz çeşitleri, oluşumuyla ilgili fiziki kurallar, buzun gücü hakkında bilgi sahibi olmak, dalış öncesi bilinmesi gereken temel konulardır. Ortamın fiziksel koşulları, doğası gereği bazı güçlükleri beraberinde bulundurur. Bunlar, atmosferik koşullara bağlı değişken rüzgârın hızı, soğuk iklim koşulları, düşük nem, engebeli coğrafi koşullar, gün ışığı sürelerinin (kış/yaz 0-24 saat) alışılmışın dışında olması, su altının soğuk ve karanlık ortamıdır. Bu sebeple buz dalışı hava ve deniz kaynaklı tehlikelerin ortaya çıkabileceği bazı riskleri de beraberinde taşır. Antarktika ve Arktik bölgelerde suyun tuzluluk derecesi nedeniyle deniz suyunun donma noktası -1,8 °C civarındadır. Su üstünde buz oluştuktan sonra deniz, şiddetli kış koşulları ve soğuk havanın yıkıcı etkisinden nispeten korunmaktadır. Su altında görüş mesafesi genellikle 100 metrenin üstündedir. Buna rağmen görüşü bazı koşullar kısıtlayabilir, bu koşullara örnek olarak mevsimsel ve dönemsel olarak su türbülansı, tortu süspansiyonu, fitoplanktonda (alg) artış, gün ışığı saatlerinde kısalma, düşük ışık açısı ve buz kalınlığı verilebilir. Denizde özellikle haliç ve fiyortların dar girişlerindeki akıntı ve gelgitler, buz kütlesinde hareketlilik, kırık ve çatlaklar dalışta risk oluşturacak diğer koşullardır.⁵

Su sıcaklığı kış aylarında azalsa bile bazı göl ve okyanus sularında sürekli düşük seyreder. Karada azalan hava sıcaklığı, termal strese yol açarak hipotermi gelişir. Vücut sıcaklığını koruyacak özel termal kıyafetlere ihtiyaç vardır. Ayrıca azalan ortam sıcaklığı, regülatör gibi kullanılan malzemelerde arızaları kolaylaştırır. Donma riskine karşı uygun ekipman kullanılmalı ve nitelikli malzeme bakımı yapılmalıdır.³ Buz dalışında yukarıda bahsedilen ortam koşullarına bağlı gelişebilecek tehditler Tablo 1’de özetlenmiştir. ⁵

Tablo 1: Dalışta karşılaşılacak hava, kara ve su ortam koşullarına bağlı tehditler

Sıra dışı koşullardaki dalış operasyonunda uygun koşullar mutlaka sağlanmalıdır. Bu koşullar; deneyimli yüzeyde bekleyen dalış ekibi, ortam koşullarına karşı yeterli korunma, özellikli planlanmış dalış profili, uygun ekipman, güvenlik ve acil durum konusunda yeterli donanım ve eğitimli personeldir.

Buz altında dalışta, su yüzeyini kaplayan kalın buz kütlesi nedeniyle hazırlıkların yapılması önerilir. Öncelikle ayrıntılı olarak buz koşulları değerlendirilir. Ardından dalış alanının hazırlığında korunaklı yer oluşturularak uygun zeminde mümkünse iki ayrı delik açılır. Bazı coğrafi bölgelerde deniz aslanı gibi deniz canlılarının bazen bu delikleri kapatma riskine karşı, ikinci delik dalgıç için sudan güvenli çıkışı sağlayacaktır.

Planlamada hava koşullarının takibi, yardımcıların görev ve sorumluluklarının belirlenmesi, güvenlik dalgıcının hazırlıklı olması, dalış profilinin gözden geçirilmesi, halat işaretleri ile haberleşme ve gerektiğinde irtifada dalışa uygunluk dikkate alınmalıdır. Soğuk ortama uygun ekipman ve donanım kullanılmalıdır. Ayrıca suya giriş teknikleri, dalışta yüzerlik kontrolü, uygun hava tüketiminin hesaplanması, yüzeydeki personel ile iletişim, sudan çıkıştaki uygulamalar için gerekli beceriler geliştirilmelidir. Acil durum ve ortamın güvenlik işleyişi için eylem planlarına ihtiyaç vardır. Çevre koşullarından kaynaklanan zorlayıcı koşullardan rüzgâr, akıntı, kısıtlı görüş mesafesi, soğuk için gerekli önlemler alınmalıdır.⁵

Soğuk ortama uyum sürecinde fiziksel aktivitede kısıtlılık, şiddetli soğuk maruziyeti, irtifa değişikliği, yalıtılmış ortamda bulunmak, gece ve gündüz zaman dilimlerindeki değişiklik vücutta fizyolojik değişikliklere yol açar. Bunlar başlıca, kalp dolaşım sistemi, solunum sistemi, hormonal sistem sirkadiyen ritmi, mental ve psikolojik değişimlerdir. Dalışta özellikle solunan hava ve enerji tüketimi artar. Bu koşullarda erken yorulma ile karmaşık el becerileri sergilemekte zorluk yaşanabilir. Buz dalışı için planlamada dalgıçlar, daha önce “Sualtı Hekimliği ve Hiperbarik Tıp” alanında bilim insanlarınca sağlık muayenelerinden geçirilmelidir. Ekipteki dalgıçlar belirlenmiş kriterlere göre seçilmiş olmalıdır. Dalgıcın en az 50 açık deniz dalışı ve kuru elbise ile dalış eğitimi olmalıdır. Dalış noktasındaki dalış ekibinde dalış amiri ve dalış eşi dalgıçla beraber hazırlıklara yardımcı olur. Yüzeyde bekleyen tam donanımlı dalış eşi, hipotermi ve yorgunluk riskinde önemli bir destek sağlar. Aynı zamanda birden fazla dalış eşi vurgun, dekompresyon hastalığı (DKH) riskini en aza indirgeyecektir. Ekipte buz dalışının başarılı yürütülebilmesi için, temel dalış malzemelerine ilave olarak ihtiyaç duyulan zorunlu malzemeler vardır; yeterli aydınlatma, iniş için halat, güvenlik halatı, klipsler, buz kırıcı malzeme, buz deliciler, acil yardım malzemeleri, soğuktan korunaklı alan (platform, çadır, vs.). Buz dalışında sorumlu kişiler tarafından bilinmesi gereken temel konular bulunur. Bunlar belli başlıklar altında gruplandırılarak Tablo 2’de özetlenmiştir.

Tablo 2: Arktik ve Antarktika bölgelerinde buz dalışında bilinmesi gereken konular ve içerik

Buz dalışında bazen acil durum olarak bilinen basit veya karmaşık kazalar ortaya çıkabilir. Dalışta suya giriş deliğinin kaybedilmesi, kancanın kaybolması, buz altında sıkışmak, akıntıyla sürüklenmek, dalış kulübesinde yangın bunlardan bazılarıdır. Güvenli çalışma koşullarını zorlaştıracak diğer problemler ise halata dolanmak, regülatörde donma, denge yeleğinde valf arızası, ağırlık düşürmek, kuru elbise su sızdırmasıdır. Alanda ortaya çıkacak kazaların yönetiminde acil durum planları hazırlanmalıdır. Bu planlamaların içeriğinde yer alacak konular; yangın söndürme sistemi ve müdahale, ilk yardım, acil tahliye, dalış ekibinin acil uygulaması gerekenler, acil transfer, rekompresyon için basınç odası bulundurulması ve tıbbi tedavi, uzun süreli oksijen tedavisi, sıvı tedavisi, dalış kazasının yönetim planlaması (gecikmiş dekompresyon hastalığı, olası dalış hastalıkları vb.), dalış kayıtları ve dokümantasyondur.^6,7

Buz dalışında artan veya azalan basınç değişikliğine bağlı dalış hastalıkları görülebilir. Ekstrem ortam koşullarından dolayı, dalgıçlar dekompresyon hastalığı açısından daha fazla risk altındadır. Suyun altında dalış tablolarında önerilen derinlik ve sürelerin aşılması, yetersiz dekompresyon gibi nedenlerden dolayı doku ve kanda azot gazı kaynaklı kabarcıklar sonucu oluşan klinik tablodur. Dalış tablolarına uyulan, 10 metrenin aşılmadığı dalışlarda bile görülebilir.

Yakınma ve bulgular hastalık şiddetine göre değişir. Bunlar, eklemlerde ağrı, ciltte döküntüler, el ve ayaklarda uyuşma, karıncalanma, güçsüzlük, felç, görme kaybı, bilinç bulanıklığı, nefes darlığı ve bayılmadır. Korunmak için dalış planlamalarında güvenli dalış limitleri gözetilmeli, kontrollü çıkış hızı, 5 metrede en az 3 dakikalık bekleme durağına uyulmalıdır. İlk müdahalede yapılması gerekenler; dalgıcı sırtüstü yatırmak, vücudu sıcak tutmaya çalışmak, temel ve ileri ilk yardımla hayati organları korumaktır. Acil olarak rezervuarlı torbalı geri dönüşümsüz maske ile %100 oksijen solutulmalıdır. Dalgıç en kısa sürede rekompresyon tedavisi için basınç odası donanımı bulunan en yakın sağlık tesisine sevk edilmelidir.^6,7

İlave olarak buz dalışında arteryal gaz embolisi, nitrojen narkozu, boğulma, solunan gazlardan kaynaklanan toksik etkilere bağlı bilinç kaybı, akciğer ve kulak barotravması gibi diğer dalışlarda da karşılaşılabilen sağlık sorunları ortaya çıkabilir. Bu gibi durumlarda öncelikle su yüzeyinde eşlik eden ekiple dalış eşinin yardımıyla dalgıç sudan çıkartılır. Sudan çıktıktan sonra hipotermi riski açısından gerekli önlemler alınmalı, yaşamsal fonksiyonlar korunarak hızlıca dalış alanına yakın, içinde basınç odası ve sağlık ekibi bulunan sağlık tesisine nakil gerçekleştirilmelidir. Sonuç olarak kutuplarda buz dalışı potansiyel olarak tehlikeleri ile zorlu bir aktivitedir. Bu nedenle gerekli güvenlik önlemleri alınmalı, öncesinde mutlaka acil durum planları geliştirilmeli ve simülasyonla pratik uygulamalar yapılmalıdır.^6,7

Dalış ve dalış dışındaki su içi aktiviteler bazı koşullarda boğulmaya bağlı ölümle sonuçlanabilir. Suda boğulma, bir kişinin suda olma nedeni ne olursa olsun su içinde kalarak solunum durması ve dolaşım bozulmasını takip eden kanda oksijen yetersizliğine bağlı ölüm olarak tanımlanır. Aslında temelde boğulma, ölümle sonuçlansa da seyrek olarak yoğun bakım ünitesinde tedavi veya sekel kalmadan iyileşmeyle de seyredebilir. Çok kısa sürede başarılı bir temel ve ileri yaşam desteği ile hızlı tıbbi müdahale sayesinde az sayıda olgu hayatta kalabilir. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre boğulma, dünya çapında yılda 372.000 kişinin hayatına mal olan ciddi ve ihmal edilmiş halk sağlığı sorunu olarak görülmektedir.⁸ Donanımlı dalışta boğulma ile ilgili yeterli istatistiksel veri ise bulunmamaktadır. Bununla birlikte dalışlarda en sık ölüm nedeni %80’lere varan oranlarla boğulmadır. Erkeklerde daha sık rastlanır. Yapılan anket çalışmalarının sonuçları incelendiğinde, her ölüm olgusunda temel nedenin birden fazla hazırlayıcı faktörle ilişkili olduğu saptanmıştır. Boğulma, bireyin sudaki durumla başa çıkamaması, sudan çıkmasına engel olacak fiziksel yetersizlik, bilinç kaybına yol açabilecek yaralanma veya hastalıklar gibi nedenlerden kaynaklanabilir. Dalışta olası boğulma nedenleri Tablo 3’te özetlenmiştir.⁹

Tablo 3: Dalışta olası boğulma nedenleri

Boğulmanın oluş mekanizmasında yeterli solunacak hava olmaması veya su solunması sonucunda istemli soluk tutma rol oynar. Bir süre sonra özellikle su solunmasının tetikleyeceği yutak ve nefes borusu arasındaki kas dokusundaki istemsiz kasılma, soluk borusundan akciğerlere havanın iletilmesini önler. Böylece oksijenin akciğerlere ve oradan tüm vücuda taşınmasını da engelleyerek kanda oksijen düzeyi azalır ve dokuların oksijenlenmesi bozulur. Beyin, kalp ve dolaşım sistemi, solunum sistemi, böbreklerde fonksiyon kaybı gelişir.

Sağlıklı bir dalgıç yeterli hava kaynağına ve uygun donanıma sahipse boğulma beklenmez. Ancak belli başlı nedenlere bağlı ortaya çıkabilir. Bunlar: 1) Dalgıç kaynaklı faktörler (sağlık problemleri, psikolojik sorunlar, teknik bilgi ve beceri yetersizliği vb.) 2) Malzeme kaynaklı faktörler (yetersiz hava kaynağı, arıza, uygunsuz malzeme vb.) 3) Hava ve ortam koşulları (gelgit akıntıları, kısıtlı görüş mesafesi, kapalı alanlar, dalgalı sular, derin dalış vb.)^9,10

Boğulmada ölümle sonuçlanmayan bazı olgularda solunum sistemi ile ilgili yakınmalar ve bulgular görülebilir. Başlıca; nefes darlığı, nefes alışla artan göğüs ağrısı, ciltte solukluk ve morarma, kanlı köpüklü balgam, soluk sayısında artıştır. Boğulmada yapılacak ilk müdahale, erken dönemde yapılan temel ve ileri yaşam desteğidir. Açık bir ifadeyle solunum yolunun açıklığının sağlanması, solunum desteği ve dolaşım desteğidir.¹⁰ Yaşamsal fonksiyonları geri kazanılan olgular hastane koşullarında mutlaka takip edilmelidir. Boğulma riskine karşı koruyucu önlemlerin planlanması önerilmektedir. Böylece boğulmaya bağlı ölümlerin önüne geçilerek amaçlanan dalış kolaylıkla gerçekleştirilecektir.