İng. Mackenzie Delta
Mackenzie Nehri deltası, Kuzey Amerika’nın en büyük arktik deltasıdır ve 13.000 km²’lik bir alana sahiptir. Delta, Rusya’da bulunan Lena Nehri Deltası’ndan sonra Dünya’nın en büyük ikinci arktik deltası olma özelliğine sahiptir.1 Mackenzie Deltası, Mackenzie ve Peel Nehirleri’nin çökel ve sularınının Beaufort Denizi’ne ulaştığı yerde bulunur, menderesli akarsu kanalları ve göletlerle karakterize olur (Şekil 1). Yılın yarısından fazla bir zaman diliminde donmuş olan bu sistem, permafrost ve delta ortamının en güzel örneklerinden birini sunar. Delta, göllerin toplam alanın yarısını kapladığı alüvyal bir ovadır.2 Delta, 210 km uzunluğunda ve ortalama 62 km genişliğindedir.1
Delta, Beaufort Denizi ile birleştiği kuzey kesiminde, yaklaşık 10-20 m yüksekliğinde göl bakımından zengin bir ova olan Tuktoyaktuk kıyılarını oluşturur (Şekil 1). Deltadaki zeminin çoğu permafrost (bkz. Permafrost) ile kaplıdır. Burada küçük, konik, buz tepeleri olarak da bilinen büyük bir pingo (bkz. Pingolar) popülasyonu bulunur.1 Deltada özellikle göl kıyılarında ve deniz kıyısındaki dalga erozyonundan arınmış bölgelerde sıklıkla buz kaması poligonları (Ice Wedge Polygons) gözlenir. Bu yapılar da permafrost alanlarda aktif katman dinamiklerini karakterize eden boylanma gösteren zeminlerdir. Donma ve çözünme döngülerine bir cevap olarak oluşan bu yapılara boylanmış desenli zeminler (bkz. Desenli Zeminler; Patterned Ground) de denir ve arktik delta ortamlarında çok yaygın olarak gözlenir.1
Mackenzie Deltası önemli miktarda petrol ve doğalgaz rezervine sahiptir.3Delta, 1960 yılında Kendall Adası Kuş Koruma Alanı’nın kurulmasıyla, bilinen çok sayıda balık, memeli ve binlerce göçmen kuş için kritik yaşam alanı sağlayan uluslararası öneme sahip bir kuzey kutbu sulak alanıdır. Her yaz, yüzlerce Beluga Balinası’nın buzağılama için deniz kıyısındaki ılık suyu kullandığı bilinmektedir.1
Deltada gözlenen yıllık ortalama hava sıcaklıkları Fort McPherson ve Tuktoyaktuk’taki (Şekil 1) ölçüm istasyonlarından alınan verilere göre sırasıyla; -7.3 ve -9.8 ° C, toplam yağış miktarları ise 310 ve 151 mm’dir.4 Kar örtüsü ekim ayı itibariyle bütün deltayı kaplar. Mayıs ayı sonunda deltanın güneyinde, haziran ayı sonunda da kuzeyde erimektedir.1
Deltanın orta kesiminde 80 m kalınlığa ulaşan çökelin altında ana kaya çoğunlukla kumtaşı ve şeyl’dir. Mackenzie Deltası’nın oluşumu son 14.000 yıldır gerçekleşmektedir. Mackenzie Deltasına her yıl yaklaşık 128 milyon ton çökel taşınır, çökellerin %83’ü Mackenzie Nehri ve geri kalanı Peel Nehri tarafından sağlanır.5 Çökel yükünün yaklaşık üçte ikisi okyanusta biriktirilir ve denge çoğunlukla dış kenarlarda olmak üzere deltaya eklenir. Çökel tipi ağırlıklı olarak silttir.1
Deltayı etkisi altına alan yaygın buzullaşmadan bu yana deniz seviyesi yükselmiştir6 ve alçak alanların önemli ölçüde sular altında kalması, buz bakımından zengin toprakların erozyonu ve toplamda yaklaşık 100 km’lik kıyı geri erozyonu gerçekleşmiştir.
Mackenzie Deltası’nın taşkın hidrolojisi, delta ovasının sulak alanları ile çevredeki yaylaların kuru arazisi arasında keskin bir kontrast oluşturur. Mackenzie Havzası’ndan (bkz. Mackenzie Havzası) eriyen kar kıyıya ulaştığında, en yüksek su seviyeleri mayıs ayı sonlarında veya haziran ayı başlarında meydana gelir. Yaz aylarında yerel olarak nispeten mütevazı yağışlar vardır ve deltaya deşarj, Mackenzie Nehri Vadisi ve Peel Nehri Havzası’ndaki (Şekil 1) ön yağışlara cevap verir.1
Mackenzie Deltası, sınırları hızlıca değişen kanallar ve göllerden oluşan bir labirent olarak tanımlanmaktadır. Mackenzie Deltası’nda yüksekliği 50 m’yi çapı 100 m’yi bulabilen pingolar çok sık gözlenir. Esasen pingolar hakkında bildiğimiz şeylerin çoğu da bu alandaki pingolarda yapılan çalışmalardan elde edilmiştir.1
Mackenzie Deltası, Kuzey kutbu Kanada’daki ekolojik olarak en verimli alandır ve temelde Mackenzie Nehri’nin yıllık taşıdığı çökeller ile beslenir. Binlerce yıldır, binlerce göçmen kuş için yuvalama alanları ve Beluga Balinaları için buzağılama alanları sağlamıştır.1
Bölgedeki yer şekillerinin gelişiminin analizi, donmuş zemin ve permafrost davranışı hakkındaki bilgilerimizin büyük bir kısmına katkıda bulunmuştur. Son 50 yıldır bölgenin enerji kaynaklarına, özellikle de doğal gaz kaynaklarına büyük ilgi gösterilmiştir. Bu kaynakların sömürülmesi, esas olarak deltaik bir ortamda permafrost ve yer buzunun varlığından dolayı önemli mühendislik zorlukları ortaya koymaktadır. Bu zorluklar endüstriyel gelişim için dezavantajlı olsa da ekolojik açıdan kritik olan bu delta ortamının korunuyor olmasını sağlamaktadır.1
