Lat. Mammuthus
İng. Mammoth
Mamut, filgiller ailesinin Mammuthus cinsinden olan alt türlerini tanımlamaktadır. Mamut türlerinin en belirgin özellikleri uzun, kavisli dişleri ve kuzey türlerinde görülen uzun tüylerdir. Pliyosen çağından (yaklaşık 5.000.000 yıl önce) Holosen çağının başlarına kadar birçok mamut türü yaşamış olsa da popülasyonunun çok büyük bir kısmı Geç Pleistosen Dönemi’nde yok olmuştur. Günümüzde yaşayan en yakın akrabaları Asya filleridir (Elephas maximus).
Mamut cinsinin en eski üyesi 5.000.000 yıl önce Güney ve Doğu Afrika’da yaşamış olan Güney Afrika mamutudur (M. subplanifrons). Bu bölgeden zamanla farklı türlere ayrışarak önce Kuzey Afrika’ya, daha sonra tüm Avrasya’ya ve en son 600.000 yıl önce Amerika’ya yayılmışlardır. Ortaya çıkan son tür olan yünlü mamutlar (bkz. Yünlü mamut), Arktik Okyanusu’ndaki Wrangel Adası’nda 4.000 yıl öncesine kadar yaşamıştır.
Dünyanın farklı bölgelerinde birçok mamut türü fosili bulunduğundan morfolojik analizler ile mamutların evrimsel tarihini anlamak mümkündür. Mamut türlerinin diş minelerindeki çıkıntılar incelenerek hangi türün daha önce yaşadığı belirlenebilmektedir. Mammuthus cinsinin bilinen ilk üyeleri Afrika Kıtası’ndan, Pliyosen Dönemi’nde yaşamış Mammuthus subplanifrons ve Pleistosen’de yaşamış olan Mammuthus africanavustur. Mamutların Avrupa’ya yayılmaları 3.000.000 yıl önce gerçekleşmiştir ve bu bölge için bilinen en eski tür M. rumanus olarak adlandırılmıştır. Bu canlıların türlerinin tespiti, fosil bilimciler tarafından çoğu kez sadece geriye kalan dişlerine bakılarak yapılmaktadır. Örneğin M. rumanus türünün sadece diş kalıntıları bulunmuştur. Bu dişlerdeki mine çıkıntılarının sayısı 8 ile 10 arasında değişmektedir. 12 - 14 çıkıntısı olan diş fosillerinin ait olduğu diğer örneklerin başka bir tür olduğu tespit edilmiş ve bu da M. meridionalis olarak adlandırılmıştır. Bu şekilde saptanan bir başka tür de diş fosillerindeki 18 - 20 adet çıkıntıyla 1,8 milyon yıl önce Doğu Asya’da evrimleşen M. trogontherii, yaygın adıyla bozkır mamutudur. Bozkır mamutlarından farklılaşarak ayrılan iki ayrı tür, iki farklı bölgeye yayılmıştır. İlk tür olan Kolomb mamutu, M. columbi, 1 milyon yıl önce Kuzey Amerika’ya ulaşmış,1 diğer tür olan M. primigenius, yaygın adıyla yünlü mamutlar ise Sibirya bölgesine yayılmıştır. Yünlü mamutlar yaklaşık 200.000 yıl önce tüm Avrupa’da bozkır mamutlarının yerini almıştır.2 Mamutların tüm bu evrim sürecinde çevresel değişimler, iklim değişiklikleri, göçler vb. birçok etken önemli rol oynamıştır. En son tür olan yünlü mamutların neslinin tükenmesi de yine bu etkenler sebebiyle gerçekleşmiştir. Son buz devri boyunca Kuzey Yarım Küre’nin soğuk iklim koşullarına uyum sağlamış yünlü mamutlar, buz devrinin sonuna doğru gittikçe yükselen sıcaklıklar ve iklim değişikliğiyle kaynaklarını kaybetmiş ve kaçınılmaz olarak yok olmuştur.3
Alt türler arasında farklılıklar olsa da mamutlar tıpkı modern akrabaları filler gibi büyük memelilerdi. Bilinen en büyük türlerin ortalama omuz yükseklikleri 4 metreye ve ortalama ağırlıkları 8 tona ulaşabiliyordu. Ancak en popüler tür olan yünlü mamutlar da dâhil olmak üzere çoğu mamut türü, sadece Asya filleri kadar büyüktü yani omuz yükseklikleri 2,5 m ile 3 m, ağırlıkları ise 4-5 ton civarındaydı. Erkeklerin de dişilerin de uzun fildişleri vardı. Yirmi iki ay gibi uzun bir gebelik süreleri vardı ve tıpkı modern fillerde olduğu gibi tek seferde sadece bir yavru dünyaya getiriyorlardı.
Mamutların alt türlerine ve yaşadıkları farklı coğrafyalara göre besin kaynakları değişse de temelde hepsi otçuldur. Nesli tükenmiş olan mamutların besin kaynaklarının saptanabilmesi günümüze ulaşan mamut dişleri ve dışkı örnekleri sayesinde mümkün olabilmektedir. Yünlü mamutların yaşamış olduğu Arktik tundrasında otlardan ziyade geniş yapraklı, çiçekli bitkiler, burada yaşayan mamutların ana besin kaynağını oluşturmuştur. Bu tip bitkiler çimenlere ve yeşil otlara göre protein açısından çok daha zengindir ve sindirimleri çok daha kolaydır. İklimin daha sıcak ve yağışlı hâle gelmesiyle çimenler, çiçekli bitkilerin yerini almaya başlamış ve bu durum, arktik mega faunasının neslinin tükenmesinde rol oynamıştır.
İnsanlar mamutları önemli bir besin kaynağı olarak görmemiş, mamut avlamanın çok zor olması sebebiyle ancak başka yırtıcılardan kalanları tüketmişler ve mamut kemiklerini kullanmışlardır. Yünlü mamutların kemikleri, buzul çağında hem Neandertaller hem de modern insanlar tarafından konutların yapımında malzeme olarak kullanılmıştır.6 Bu konutların bazılarından elde edilen kemikler incelenmiş, kemiklerin yaşlarının binlerce yıla yayıldığı görülmüştür. Bu da insanların bu kemikler için mamutları öldürmediğini, çevrelerindeki kalıntıları toplayıp bir araya getirdiklerini göstermektedir. Mamut kemikleri sadece evlerin inşasında değil, aynı zamanda çeşitli mobilyalar ve müzik aletleri yapımında da kullanılmıştır. Kemiklerin yanında yünlü mamutların fildişleri de sanat eserlerinin yapımında kullanılmıştır. Ünlü tarihi eserler Brassempouy Venüsü ve Lespugue Venüsü heykelcikleri bu malzemeden yapılmıştır. 2019 yılında yapılan bir çalışma yine göstermiştir ki Geç Pleistosen boyunca av silahları yapımı için en uygun malzeme yünlü mamutların fildişleri olmuştur.7
