İng. Moraines
Morenler, buzullar tarafından taşınan sediman ve döküntünün buzul üstünde, buzul altında veya buzul kenarlarında depolanmasıyla oluşan yer şekilleridir.1 Moreni oluşturan sediman ve döküntü buzul üstünde, önünde, altında ve içinde olmak üzere farklı şekillerde ve süreçlerle taşınırlar.2, 3 Bu nedenle moreni oluşturan kil boyutundan blok boyutuna kadar farklı boyutlardaki tortullar genellikle derecelenme, boylanma ve tabakalanma göstermez ve kaotik olarak depolanırlar. Moreni oluşturan bu malzemeler büyük oranda buzulların hareketi sırasında ana kayadan aşındırdıkları ve kopardıkları parçalardan ve dağ buzullarında olduğu gibi çığlarla buzul yüzeyine taşınan döküntülerden oluşur. Ancak bazen buzul kökenli olmayan sedimanların buzullar tarafından taşınarak depolanmasıyla da morenler oluşurlar.4 Moren terimi ilk defa İsviçreli doğa bilimci Horace-Bénédict de Saussure tarafından 1779’da eski buzulların kanıtları olarak tanımlanmıştır.5 Bu tarihten itibaren moren terimi hem buzul sedimanlarını (bkz. buzul çökelleri/till) hem de yer şeklini tanımlamak için kullanılmaktayken, günümüzde çoğunlukla yer şeklini tanımlamak için kullanılmaktadır.4 Bu nedenle morenler çoğunlukla buzullar tarafından depolanan ve şekillendirilen sedimandan oluşan sırt şekilli yer şekilleri için kullanılmakta, buzulaltı till düzlükleri ya da taban morenlerini ve döküntü örtülü buzulların oluşturduğu hummocky (ing. hummocky) morenleri de kapsamaktadırlar.4 Bu sırt şekilli oluşumlar birkaç m yükseklikte ve genişlikte olan küçük yıllık moren sırtlarından, Kuzey Amerika’daki binlerce km² alana yayılmış olan taban morenlerine veya İskandinavya örtü buzuluna ait yüzlerce km uzunluktaki cephe morenlerine kadar farklı boyutlarda olabilirler.4, 6
Morenler güncel buzulların üstünde veya kenarlarında var olan aktif yer şekilleri olduğu gibi tamamen ortadan kalkmış olan buzulların arta kalan izleri olarak yaygın biçimde görülürler. Eski buzullara ait olan bu yer şekilleri paleobuzulların sınırlarının belirlenmesinde, buzulun geometrisinin modellenmesinde ve buzulun davranış modelinin tahmininde önemli rol oynarlar. Ek olarak morenler eski buzul aktivitesi ve buzul sedimanı transfer sisteminin önemli göstergeleridir.5 Bundan dolayı morenlerin dağılışı, paleobuzul süreçlerinin yorumlanmasında, paleobuzul dinamikleri ve paleobuzulları oluşturan eski iklim koşullarının anlaşılmasında çok önemli karasal kayıtlardır. Bu oluşumların radyometrik yöntemlerle doğrudan tarihlendirilmesi geçmiş buzul ilerleme ve gerileme tarihçelerinin oluşturulmasına imkân tanımaktadır.7
Morenler hem oluşum sürecine göre hem de buzul sistemi içerisindeki konumlarına göre çeşitli sınıflamalara tabi tutulmuşlardır.5 Orta morenler, yanal morenler, cephe (terminal) morenleri, taban morenleri, flutelar, itme morenleri, geri çekilme morenleri, hummocky morenler, buz sahanlığı morenleri, kontrollü morenler ve mavi buz morenleri moren türlerinden bazılarıdır.3, 5, 8, 9 Orta morenler, mavi buz morenleri ve buz sahanlığı morenleri gibi kısmen veya tamamen buzul yüzeyinde gelişen morenler, buzulla birlikte hareket eden aktif oluşumlar olup, buzul önü veya buzul altında gelişen morenlere göre kısa ömürlü ve geçici morenlerdir.5 Buzul altında oluşan flutelar ile vadi buzullarındaki yanal morenler buzul akış yönüne paralel uzanırken, buzul önünde gelişen cephe morenleri buzul akış yönüne dik olarak uzanan doğrusal sırt morfolojisi gösteren şekillerdir.3 Hummocky morenler ise çoğunlukla döküntü-örtülü buzullarla veya ölü buz yapıları ile ilişkili oldukları için kaotik sediman içeren düzensiz tümseksi morfolojiye sahiptirler. Öte yandan buzul üstü döküntü birikimi orta morenler ile hummocky morenlerin oluşmasında etkin olan süreçtir.1 Taban morenleri veya diğer adıyla till düzlükleri ise buzul akışı sebebiyle buzul altı tortullardan oluşan, drumlin ve flute gibi çizgisel formlara sahip yer şekilleridir.4 Morenler bugün Antarktika, Grönland, Alaska, Himalayalar, Alpler ve Patagonya başta olmak üzere aktüel buzul alanlarında; Kanada ve İskandinavya başta olmak üzere eskiden var olup günümüzde buzul bulunmayan Dünya’nın pek çok yerindeki dağlarda yaygın olarak bulunan yer şekilleridir.
