İng. Pingos
Pingo, Batı Kanada’da konuşulan bir Eskimo dili olan Inuvialuktun dilinde “konik tepe” anlamına gel ir.1 Pingolar, permafrostta (bkz. P ermafrost) gelişen orta ölçekli, yaklaşık 100 m çapında, 50 m yüksekliğe çıkabilen çok yıllık buz tepeleri olarak tanımlanır . Bu yapılar, basınçlı yer altı suyu akışı ve aşamalı donma süreçleri sonucunda periglasiyal (bkz. periglasiyal) arazilerde oluşur .2, 3 Pingolar çeşitli boyut ve oluşum kökenlerine sahip olabilir . Bir pingonun topografisi esas olarak altta yatan bir buz çekirdeğinin varlığına bağlıdır ve bu çekirdeğin mevsimlere bağlı olarak erimesi ile halka şeklinde bir sırt ve su dolu bir çöküntü morfolojisi gelişir.2 Eski pingo kalıntılarının korunması sahadaki iklim koşullarına ve jeomorfolojik koşullara bağlıdır. Çökmüş pingoların çoğunlukla günümüz ılıman bölgelerinde, daha önceki bir permafrost evresinde oluştuğu kabul edilir. Pingoların özel oluşum koşullarının olması onları faydalı iklimsel ve hidrolojik belirteçlerden kılar.3
Bir pingonun oluşumunda gerekli zemin koşulları ; permafrostun yüzeye yakın bir kısmına su enjekte olabilmesi, jeostatik aşırı yük stresinin üstesinden gelebilecek bir zemin ortamı ve donmuş toprağı deforme edebilecek miktarlarda su basıncının varlığı dır. Pingolar, kapalı ve açık sistem olmak üzere iki ana grupta sınıflandırılır .
Kapalı sistem pingoları
Kapalı sistem pingolarının çoğu Kanada’ daki Mackenzie Deltası’ nda (bkz. Mackenzie Deltası) yapılan çalışmalardan türetilmiştir.4 Su varlığı nedeniyle pingoların çekirdeğinde oluşan hidrostatik basıncın bir sonucu olarak oluşur.5 Bu yapılar, g eçirimsiz bir zemin tabakasının olduğu sürekli permafrost bölgelerinde meydana gelir.5 Bu ortamda permafrost genellikle kil ve silt ile kaplı bir delta ortamında gelişir. Bu tür ova alanlarında yüzey erime suyu yaz aylarında birikerek havuzlar ve göller oluşturur. Eğer bu göllerin derinliği kış aylarındaki buz kalınlığından daha fazla ise gölün dip kısmının sıcaklığı 0 °C dereceden yüksek olur ve gölün dibinde bir çözülme gerçekleşir. Daha sonra gölün dip kısmına, çevresinden su akışı ile yeniden drenaj gerçekleşir ve gibi gölün dip kısmı tekrar donar.
Açık sistem pingoları
Açık sistem pingoları hakkında bilgimiz kapalı sistem pingolarına göre daha az dır. Açık sistem pingoları, genellikle belirgin rölyefin görüldüğü alanlarda ya da vadilerin aşağı kesimlerinde gözlenir . Açık sistem pingolarının birçoğu, ince veya süreksiz permafrostun olduğu alanlarda gelişmiştir. Alaska’ nın ve Yakutistan’ ın iç kesimlerinde gözlenen pingolar bu tipe örnektir.6, 7 Devamlı permorfrostun bulunduğu açık sistem pingolarına ise Grönland’ da rastlanır.2. Açık sistem pingoları, kapalı sistem pingolarına göre daha küçüktür.2
Kapalı ve açık sistem pingolarına ek olarak pingodan bir dizi küçük buz tepeleri tanımlanmaktadır. Bunlar arasında bazı permafrost bölgelerde kış aylarında donan aktif tabakada gelişen, yer altı suyundan beslenen ve boyutları 5 m’ den daha alçak olan geçici don höyükleri vardır.8 Bu buz tepeleri turba ve toprak tabakası ile kaplı, içerisindeki buz çekirdeği ise daha berraktır. Bu tür yer şekillerinin jeolojik kaydolarak korunması oldukça güçtür.2
Bir diğer buz tepesi tipi olan Palsalar, genellikle 7 m yüksekliğe ve 30 m çapa ulaşabilen daha ılıman permafrost alanlarda gözlenir . Bu yapılar düşük yağış alan ve süreksiz permafrost bölgelerinde gözlenir. Palsalar, tepenin kenarlarının ve üst kısmındaki turba örtüsünün aşınması, buz çekirdeğinin erimesi ve çökmesine neden olduğunda alçak kenarlı bir gölete dönüşür ve bu gölet hızla turba ile dolduktan sonra çürür.2
Yeryüzünde 11.000’ den fazla pingo olduğu tahmin edilmektedir.9 Kuzey Amerika K ıtası’nın en kuzey kısımlarından biri olan Tuktoyaktuk Yarımadası’ nda 1350 adet pingo vardır. Yarımada, Dünya’ daki en yoğun pingo alanıdır.10
Grönland’ da bilinen 100 pingo bulunmaktadır.5 Alaska’ da çoğunluğu açık sistem pingosu olmak üzere bilinen 1500 pingo vardır.11 Sibirya’ da Lena Nehri yakınlarında 500’ den fazla pingo olduğu tahmin edilmektedir. Orta Asya’ da dünyanın en yüksek pingoları yer alır. Tibet Platosu pingo oluşumu için oldukça elverişli bir ortamdır. Bu alanda pingo çöküşleri görece daha azdır.5
Dünya’ daki bazı pingolar hâ lâ aktif olarak büyümektedir . Genç pingoların maksimum dikey büyüme oranları yılda 1, 5 metreye kadar çıkabilir. Pingoların tarihlendirilmesiyle birlikte pingoların oluşum yaşlarının genellikle 10.000 yıldan daha eski olduğu ortaya konulmuştur. Kuzey Kutbu’ndaki birçok küçük pingonun yaşı birkaç yüz yıldan azdır.12
