Norveçli Roald Engelbregt Gravning Amundsen (1872-1928) çağının önde gelen kutup kâşiflerinden biridir. Her iki kutba da ulaşabilen ilk kişidir. Kuzey Batı Geçidi (1903-1906), Güney Kutbu (1910-1912), Kuzey Doğu Geçidi (1918-1925), Çukçi ve Doğu Sibirya denizleri (1921-1925) boyunca yaptığı seferler ve Kuzey Kutbu’nu havadan geçişiyle (1925) bilime (etnografya, jeofizik, meteoroloji, oşinografi vb.) doğrudan ve dolaylı katkılar sağlamıştır.
Çocukluk ve Gençlik Yılları
Amundsen, 16 Temmuz 1872’de Norveç’in başkenti Oslo’da doğmuştur. Kutup bölgelerine olan ilgisi henüz 15 yaşında başlamıştır. Özellikle İngiliz kâşif Sir John Franklin’in (1786-1847) Kuzeybatı Geçidi’ne yaptığı ölümcül seferin öyküsünü anlatan eserler, onun kutup keşfine olan ilgisini artırmış, kendi ifadesiyle “hayatının tüm gidişatını” şekillendirmiştir.1
Annesinin isteği üzerine 1890’da Kraliyet Frederick Üniversitesi (Oslo Üniversitesi)nde başladığı tıp eğitimini 1893’te annesinin ölümünün ardından bırakmıştır. 1894’te denizcilik deneyimini artırmak ve pratik beceriler kazanmak için fok avcılığı yapan ticari bir gemide denizciliğe başlamıştır.2
İlk Seferleri
1897-1899 tarihleri arasında Güney Manyetik Kutbu’nu incelemek üzere Belgica isimli gemiyle Antarktika’ya yaptığı sefer, onu kutup kâşifi olmaya götürecek en önemli deneyimlerden biri ve onun ilk gerçek kutup seferi olmuştur.3 Kuzey Manyetik Kutbu’nun konumunu belirleme fikri de bu seferde oluşmuştur.4
Norveç’e döndükten sonra Kuzeybatı Geçidi’ndeki koşullar hakkında bilgi edinmek ve Franklin’in arama seferlerinden kurtulanlarla tanışmak için İngiltere’ye giderek kapsamlı çalışmalar gerçekleştirmiştir. Daha sonra Hamburg’ta Georg von Neumayer’den (1826-1909) karasal manyetizma hakkında bilgi almış, ayrıca ünlü kâşif Otto Sverdrup’tan (1854-1930) Arktik’te köpeklerin nasıl kullanılacağını öğrenmiştir. 1899’da dönemin ünlü kutup kâşifi Norveçli Fridtjof Nansen’e (1861-1830) Kuzey Manyetik Kutbu’nun konumunu belirleme fikrini sunmuş, 1900’de satın aldığı Gjoa isimli fok gemisiyle Grönland ve Barents denizlerinde seyrüsefer tecrübesini geliştirmek için kısa süreli bir fok seferine çıkmıştır. Elde ettiği birçok oşinografik veri daha sonra Nansen tarafından yayınlanmıştır.5
Kuzeybatı Geçidi’ni Geçişi: 1903-1906
Amundsen en çok Güney Kutbu’na yaptığı yolculukla hatırlansa da Kuzeybatı Geçidi’ni geçmesi ona uluslararası bir ün kazandırmıştır. 1903’te Gjoa isimli gemiyle başladığı Kuzeybatı Geçidi seferini 1906’da Alaska’ya ulaşarak tamamlamış ve Kuzeybatı Geçidi’ni başarıyla geçen ilk kâşif olmuştur. Bu sefer sırasında Arktik yerli halkları hakkında ayrıntılı etnografik çalışmalar yapmış ve kutuplarda hayatta kalma becerilerinin önemli bir kısmını onlardan öğrenmiştir.6
Sefer sırasında Manyetik Kuzey Kutbu’na ulaşılamamış olması Amundsen’de hayal kırıklığına neden olsa da Manyetik Kuzey Kutbu’nun hareket ettiğini kanıtlaması önemli bir bulgudur.7 Bu seferden sonra Kuzey Kutbu’na gitmeyi planlamış ancak dönem önemli iki kâşifi Amerikalı Robert Peary (1856-1920) ve Frederick Cook’un (1865-1940) Kuzey Kutbu’na ulaştıklarına yönelik ortaya çıkan iddialar ve haberler nedeniyle dikkatini Güney Kutbu’na çevirmiştir.8
Antarktika Seferi ve Güney Kutbu’na Varış: 1910-1912
Amundsen, kapsamlı ön çalışmalarını ve gerekli planlarını yaptığı-Güney Kutbu’na ulaşan ve onu ilk keşfeden kişi olmak hedefiyle-Antarktika seferine (1910-1912) 1910’da Nansen’in Fram (İleri) gemisiyle başlamıştır. Aynı tarihte İngiliz kâşif Robert F. Scott (1868-1912) da Güney Kutbu’na ulaşan ilk kişi olmak amacıyla yola (1910-1913) çıkmıştır.9 Sonuç Amundsen için zaferle, Scott için ise trajediyle sonuçlanmıştır.10 Ocak 1911’de Amundsen, Antarktika kıtasında Framheim (Fram’ın Evi/Home of Fram) adını verdiği bir ana kamp kurmuş ve 14 Aralık 1911’de Güney Kutbu’na ulaşarak bölgeye Kral Haakon VII Platosu adını vermiştir.11 Amundsen Framheim’de kaldığı süre boyunca günde üç kez basınç, sıcaklık, nem, rüzgâr vb. meteorolojik gözlemler yapmış ve jeolojik örnekler toplamıştır.12 Amundsen’in başarısı 1912’de Avustralya’nın Hobart kentine dönüşünde dünyaya telgrafla bildirilmiştir.
Kuzeydoğu Geçidi Seferi ve Kuzey Kutbu’nu Arayışı: 1918-1925
Amundsen, daha önce planladığı ancak gerçekleştiremediği Kuzey Kutbu seferi için Maud13 isimli bir gemiyle Kuzeydoğu Geçidi boyunca yeni bir sefere (1918-1925) başlamıştır. Nansen’in 1897’de gerçekleştirmeye çalıştığı gibi Kuzeydoğu Geçidi üzerinde doğu-batı akıntısında sürüklenerek Kuzey Kutbu’na ulaşmayı hedeflemiştir. 1918-1925 tarihleri arasındaki seferin bilim liderliğini ünlü jeofizikçi Harald Sverdrup (1888-1957) yapmıştır. Amundsen ve mürettebatı her ne kadar buzla kaplı Kuzeydoğu Geçidi’nden geçmeyi başarsalar da Maud, 1925 yılına kadar doğu-batı akıntısına girmeyi ve Kuzey Kutbu’na ulaşmayı başaramamıştır.14
Kuzey Kutbu Üzerinde İlk Uçuş, Sonraki Yıllar ve Ölümü
Kuzeydoğu Geçidi’nde yapılan ve geminin her kış arka arkaya donmasına neden olan sefer, Amundsen’in uçakla Kuzey Kutbu’nun keşfine olan ilgisini artırmıştır. 1923-1925 tarihleri arasındaki denemeleri başarısız olmuştur.15 1926’da Amerikalı kutup kâşifi Lincoln Ellsworth (1880-1951) ve İtalyan Umberto Nobile (1885-1978) ile birlikte Norge isimli zeplinle yaptıkları uçuş (Svalbard’tan Kuzey Kutbu’na ve oradan Alaska’ya), Kuzey Kutbu’nun havayoluyla ilk geçişi olmuştur.16
İtalya’ya döndükten sonra Nobile ve döneminin hükümeti kendilerini öne çıkararak elde edilen başarının yalnızca kendilerine ait olduğunu iddia etmiştir. Nobile ile anlaşmazlığına neden olan bu olay sonrası Amundsen’in sonraki yılları, bir ölçüde bu iddialara itiraz ederek geçmiştir.17 Nobile ise Amundsen’e ihtiyacı olmadığını kanıtlamak için 1928’de İtalia isimli zepliniyle Kuzey Kutbu’nu tekrar başarıyla geçmiş ancak geri dönüşünde zepliniyle birlikte düşmüştür. Amundsen aralarındaki tüm anlaşmazlığa rağmen 18 Haziran 1928’de Nobile’yi aramak için bir kurtarma seferi düzenlemiştir. Ancak bu Amundsen’in son seferi olmuş, kendisi ve kurtarma mürettebatından bir daha haber alınamamıştır.18 Nobile ise haftalar sonra kurtarılmıştır.
