İng. Taimyr Peninsula and Byrranga Mountains

Sibirya’nın kuzeyinde yer alan Taymir Yarımadası, Avrasya anakarasının en kuzey noktasını oluşturmaktadır. 70, 19° - 77, 75°K enlemleri ve 80, 45° - 114, 10°D boylamları arasında bulunan bu yarımada KD-GB doğrultusunda yaklaşık 1200 km uzunluğa ve yaklaşık 400 bin km² alana sahiptir (Şekil 1). Geniş alan kaplamakla birlikte zorlu doğa koşullarından dolayı yarımadada yerleşim yerleri çok azdır. Yarımada üzerindeki en önemli yerleşimler, yarımadanın güneybatı sınırını oluşturan Dudinka ile Yenisey Körfezi’nin ağız kısmında bulunan Dikson limanı yerleşmesidir.

Tundra ve kutupsal çöl ikliminin hâkim olduğu yarımadanın tamamı sürekli permafrost kuşağı içerisindedir (bkz. Permafrost). Byrranga Dağları üzerinde donmuş toprağın kalınlığı 1100 metreye ulaşır. Mevsimsel olarak çözülen aktif katmanın kalınlığı ise 2 metre civarındadır.¹ Yarımadanın güneybatısında bulunan Dudinka istasyonu verilerine göre yıllık ortalama sıcaklık -9, 4°C ve yıllık toplam yağış 519 mm’dir. Kasım-Mart döneminde ortalama sıcaklıklar -20°C’nin altındadır. Sıcaklık sadece Haziran-Eylül döneminde 0°C’nin üstüne çıkar.² Yarımadanın tamamı tundra bitki örtüsüyle kaplı olmakla birlikte tundra güneyden kuzeye doğru orman tundrasından Arktik tundraya geçiş yapar.³ Tundra örtüsü 250 metreden daha yüksekteki alanlarda yerini Arktik çöl koşullarına bırakır. Yarımada üzerindeki rüzgârlar oldukça hızlı eser ve beraberinde kar, kum ve çakıl taşır. Bu durum yarımada yüzeyinde mantar kayası gibi şekillerin oluşmasına neden olmuştur.⁴

Yarımadanın merkezinde dünyanın en büyük Arktik gölü olan Taymir Gölü bulunur (Şekil 1c). 250 km uzunluğa ve 80 km genişliğe sahip gölün maksimum derinliği 26 metredir. Gölden çıkan ve Kara Denizi’ne dökülen Taymir Irmağı, Byrranga Dağları’nda 700 metre derinliğinde bir kanyon oluşturmuştur.⁵ Göl, permafrost kuşağı içerisinde yer aldığından onu besleyen akarsular kışın donar ve gölün su seviyesi düşer. Kış mevsiminde göl yüzeyinde 2 metre kalınlığında buz tabakası oluşur. İlkbaharda ise sıcaklıkların artması ve karların erimesiyle gölün seviyesi tekrar yükselir. Yaz ve kış dönemleri arasında göl seviyesinde 9 metrelik bir seviye değişimi olur.^{1, 4}

Yarımada, ana morfolojik birimler açısından kuzeydeki dağlık alanlar ile güneydeki alçak kesimler olarak iki bölümden oluşur. Yarımadadaki en önemli yükselti tüm yarımadanın kuzey kesimi boyunca uzanan ve en yüksek noktası 1202 m olan Byrranga Dağları’dır. 1736 yılında keşfedilen dağlık alan, ulaşım imkânlarının çok sınırlı olması ve soğuk iklim koşullarından dolayı Arktik bölgede en az bilinen ve en iyi korunmuş alanlardan biridir.¹ Byrranga Dağları, Ural Dağları’nı oluşturan Ural Orojenezi’nin devamı olan ve içerisinde yaygın olarak kıvrım sistemleri ve bindirme faylarının bulunduğu Taymir Kıvrım Kuşağı içerisinde gelişmiştir.⁶ Dağlık alandaki tektonik hatlar yarımadanın uzun eksenine paralel olarak KD-GB doğrultusunda uzanır. Dağın merkezi kesimi doğuda dolomit, kireçtaşları, kumtaşı, kiltaşı, batıda kumtaşı, kiltaşı, bazalt ve tüflerden meydana gelir. Yarımadanın kuzey kesiminde granitler yaygın olarak bulunur. Yarımadanın alçak kesimleri Kuvaterner birimleri ile kaplıdır.⁷ Son Buzul Maksimumu’nda deniz seviyesinin günümüzden 100 metre daha aşağıda bulunmasından dolayı Byrranga Dağları’nın güneyindeki alçak kesimler sığ denizel sedimanlarla kaplanmıştır.⁶

Yarımada, Kuvaterner’in buzul dönemlerinde (bkz. Buzul Çağları) yarımadanın kuzeydeki Kara Denizi üzerinde oluşan buz örtüsünün (bkz. Buz Örtüleri) etkisi altına girmiştir. Buzullar, Byrranga Dağları’nı aşarak güneydeki Khatanga Irmağı’na kadar ulaşmıştır. Hatta Denizel İzotop Dönemi 4 (İng. Marine Isotope Stage 4) öncesindeki buzullaşmalarda buzul örtüsü yarımadanın güneyindeki Putorana Dağları ve Anabar Platosu’nu da etkisi altına almıştır. Son Buzul Maksimumu’ndan sonra, yaklaşık olarak 12 bin yıl önce örtü buzulu yarımada üzerinden tamamen çekilmiştir. Buzullaşma tüm yarımadayı etkilemiş olmakla birlikte yarımada üzerinde buzul şekilleri çok azdır. Yarımada üzerindeki en önemli buzul şekilleri buzul dönemleri sırasında güneye doğru ilerleyen buzul dillerinin Byrranga Dağları’nın güneyindeki alçak kesimlerde oluşturduğu, KD-GB doğrultusunda uzanan moren sırtlarıdır (bkz. Morenler, Şekil 1c). Moren sırtları haricinde yarımada üzerinde yaygın olarak buzul depoları (bkz. Buzul Çökelleri/Till) ve granitlerden oluşan eratik bloklar bulunur. Günümüzde ise buzullaşma Byrranga Dağları’nın kuzeydoğu kesiminde küçük bir alanda görülmektedir. Yarımada örtü buzullarının aşındırmasının bir sonucu olarak tümsekli bir topoğrafyaya sahiptir.⁶ Günümüzde periglasiyal süreçlerin (bkz. Periglasiyal Ortamlar) etkili olduğu yarımada üzerinde soliflüksiyon taraçaları, buz kamaları, desenli zeminler (bkz. Desenli Zeminler/Patterned Ground) ve termokarstik göller (bkz. Termokarst) gibi periglasiyal şekiller yaygın olarak bulunur.

Taymir Yarımadası’nın en önemli özelliklerinden bir tanesi de yarımadada çok sayıda mamut fosilinin bulunmasıdır. Yarımadadaki ilk mamut fosili 1843 yılında bulunmuştur. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda bu fosiller, günümüzden 40 bin yıl öncesine kadar tarihlendirilmiştir. Taymir Yarımadası’nda mamutlar günümüzden 7 bin yıl öncesine kadar yaşamıştır.⁸ Bu mamut fosillerinden bazıları Sopkarga, Jarkov ve Fishhook mamutlarına aittir.⁹