İng. Verkhoyansk Mountains

Verkhoyansk Dağları Rusya’nın Yakutistan bölgesi içerisinde, Sibirya Platosu’nun doğusunda, 124, 23°- 136, 50°D boylamları ve 63, 03°- 72, 38°K enlemleri arasında yer alır. En yüksek noktası 2409 m olan bu sıradağ, batısındaki Lena Irmağı’na paralel bir şekilde kuzeyden güneye doğru 1100 km uzunluğunda bir yay çizerek uzanır (Şekil 1). Kuzeyden güneye simetrik bir yay şeklinde uzanan kıvrım ve bindirme yapılarından oluşan dağlık alan, sığ denizel ortamda biriken denizel ve kırıntılı çökellerin Kretase döneminde kıtaların birbiriyle çarpışıp yükselmesi sonucunda oluşan Verkhoyansk-Kolyma Orojenik Kuşağı içerisinde yer alır.^{1, 2} Kıtaların birbiriyle çarpışması sonucunda (bkz. Levha Tektoniği) kıvrımlanan bu çökellerin, kuşak boyunca dağların uzanımına paralel birçok büyük antiklinal ve senklinallerin gelişmesini sağlamıştır.³

Adını doğusunda bulunan Verkhoyansk yerleşiminden alan dağlık alan dünyanın en soğuk bölgelerinden biri olarak kabul edilir. Alanın güneyinde bulunan Yakutsk meteoroloji istasyonu verilerine göre burası Antarktika’dan sonra dünyanın en soğuk bölgesidir. Karasal subarktik iklimi içerisinde yer alan Yakutsk’ta yıllık ortalama sıcaklık -3.5°C’dir ve istasyonda ölçülen en düşük sıcaklık 5 Şubat 1891 yılında -64°C’dir. Temmuz ortalama sıcaklıkları 19°C’ye kadar çıkmakla birlikte ocak ayı ortalama sıcaklıkları -38°C’ye kadar düşmektedir. Hava sıcaklıkları 10 Kasım-14 Mart tarihleri arasında 0°C’nin üstüne hiç çıkmamaktadır.⁴ Bölgenin sahip olduğu bu soğuk iklim koşulları dağlık alanın periglasiyal koşullar (bkz. Periglasiyal Ortamlar) altında olmasını ve alandaki toprakların sürekli donmuş hâlde (bkz. Permafrost) olmasını sağlamıştır.⁵ Donmuş toprağın kalınlığı 200 ile 600 metreleri arasında değişmektedir.⁶ Ancak son yıllarda küresel ısınmayla birlikte sıcaklıkların artması permafrostun çözülmesine ve dağlık alan çevresinde erimeye bağlı olarak termokarstik (bkz. Termokarst) süreçlerin egemen olmasına neden olmuştur.⁷ Dağlık alanda donma-çözünmenin (bkz. Donma ve Çözülme Erozyonu) yoğun yaşanması dağlık alanda 650 m’nin üstünde, özellikle kuzeye ve batıya bakan sirkler ile eğimli yamaçlarda yüzlerce kaya buzulunun gelişmesini sağlamıştır.⁶

Yakutsk’ta yıllık toplam yağış 280 mm’dir. Ancak alana yağış getiren hava kütlelerinin batıdan doğuya doğru hareket etmesi ve dağın bu hareketi dik kesecek şekilde kuzey-güney doğrultusunda uzanması dağlık alanın doğu ve batı yamaçları arasında önemli bir yağış farklılığının oluşmasına neden olmaktadır. Batı yamaçlarında yağış miktarı 700 mm’ye kadar çıkarken, doğu yamaçlarında 130 mm’ye kadar düşmektedir.⁸ Bölge genel olarak tundra örtüsüyle kaplıdır. Tundra örtüsü yüksek kesimlerde daha çok yosunlar ve çalı türünde bitkiler şeklinde iken, alçak kesimlerde yaprağını döken çamgillerden olan melez ağacının (Larix dahurica) oluşturduğu tundra ormanları şeklindedir.⁹

Alanın soğuk iklimi dağlık alan üzerinde güncel buzulların varlığını sürdürmesini sağlamaktadır. Güncel buzullar Orulgan Sıradağları olarak isimlendirilen dağlık alanın merkezi kesiminde varlığını sürdürmektedir.¹⁰ Ancak son 60 yılda bölgedeki ortalama sıcaklıkların 1.5°C yükselmesi, buzulların %60 oranında erimesine neden olmuştur.¹¹ Günümüzde buzullar çok az bir alan kaplamakla birlikte, kütle Kuvaterner’in (bkz. Kuvaterner) buzul döneminde yoğun şekilde buzullar ile kaplanmıştır ve bu durum dağlık alanının tamamı boyunca buzul şekillerinin (bkz. Buzul Jeomorfolojisi) çok yaygın bir şekilde oluşmasını sağlamıştır.¹⁰ Yapılan tarihlendirme çalışmalarına göre dağlık alanda 5 sıra şeklinde ön moren setleri tespit edilmiş olup, en genç ön moren depoları günümüzden 50 bin yıl öncesine tarihlendirilmiştir. Dağın uzanışı ve dağa yağış getiren hava kütlelerinin batıdan doğuya doğru hareket etmesinden dolayı dağın doğu ve batısında buzullaşma farklı şiddetlerde gerçekleşmiştir. Bu durum dağın batısı ve doğusundaki sirklerin, buzul vadilerinin morfolojik özellikleri arasında da önemli farklılıklar oluşmasını sağlamıştır. Batıya bakan yamaçlar daha fazla yağış aldığından dolayı daha uzun ve derin buzul vadileri (bkz. Buzul Vadileri/Tekne Vadiler) gelişmiştir.⁸